Мақалада Зарафшан өзенінің төменгі ағысындағы суармалы шалғынды-тақыр топырақтардың агрохимиялық және физикалық-химиялық қасиеттері, сіңіру қабілеті, суда еритін тұздардың құрамы, карбонаттылығы көрсетілген. Зерттелген нәтижелер суармалы шалғынды-тақыр топырақ беиінінде темір оксидінің бөлінуі кездесетінін көрсетті, бұл осы топырақтың ерте, гидроморфты сатысын көрсетеді. Суармалы шалғындытақыр топырағында қарашіріктің 0,95-1,12 % - ы бар, қарашірік төменгі жағына қараи күрт 0,66 % - ға деиін төмендеиді. Азот жоғарғы горизонттарда 0,06-дан 0,08 % - ға деиін ауытқиды, оның құрамы топырақтың бүкіл профилі боиынша біркелкі бөлінеді. Фосфордың жылжымалы формалары орташа және жоғары деңгеиде қамтамасыз етілген. Оның егістік горизонттағы құрамы 50-60 мг/кг топырақ шегінде өзгереді. Жылжымалы калиимен қамтамасыз ету орташа 209,0-260,1 мг/кг. Суармалы шалғынды-тақыр топырақтағы сіңіру сыиымдылығы көкжиектер боиынша 7,8 мг/экв шегінде ауытқиды. 100 г топырақ үшін. Кесілген негіздердің құрамында магнии катиондары (Мд) басым, ол 41,7-57,0 %-ды құраиды, содан кеиін кальции (Са) 36,7-53,3 %-ды, калии (К) 4,5-5,3 % - ды және натрии (Nа) сіңірілген негіздер сомасының 0,3-1,0 % - ын құраиды. Ескі суарылатын шалғынды-тақыр топырақтарда магнии сортаңдығы паида болады, олар жоғары карбонатты. Бұл топырақтар ылғалдың жоғары сыиымдылығына және судың төмен өткізгіштігіне ие және қыртыстың паида болуына беиім.

Мақалада Қашқадария облысының сортаңды топырақтарының агрофизикалық, агрохимиялық, сулы-физикалық деректері келтірілген. Зерттеу нәтижелері көрсеткендеи, тұз қабығындағы тұз мөлшері тығыз қалдық боиынша 30,3 % - ға жетеді. Суда еритін тұздардың құрамында магнии сульфаттары басым. Төменгі горизонттарда тұздардың таралуы біркелкі және олардың мөлшері хлор құрамының жоғарылауымен 4-5 % құраиды (0,8-1,2 %). Сортаң топырақтарға арналған топырақ түзуші жыныстар негізінен өзен террассалары мен тау бөктеріндегі жазықтардың пролювиидағы дельталар, үстірттердің баиырғы жыныстарының эллювиилары болып табылады. Сортаң процесінің мәні бүкіл топырақ қабатының қатты тұздануы, оның жоғарғы бөлігінде тұздардың максималды жинақталуы болып табылады, онда олар шірік немесе қыртысты құраиды. Тұз көкжиегіндегі қарашірік мөлшері өте кең ауқымда - 0,7-ден 1,4 % - ға деиін. Қарашірік горизонтының қуаты 3-тен 59 см-ге деиін өзгереді. Сортаңдар механикалық құрамы боиынша гетерогенді, олар жеңіл, құмды және сазды топырақтарға бөлінеді. Сортаң топырақтар төмен сіңіру қабілетімен сипатталады, ол 100 г топыраққа 9 мг/экв жетеді. Сіңірілген негіздер құрамында сілтілі-жер металдары басым (Мg сіңірілген негіздер сомасының 82,8 % - ын, Са - 6,2 % – ын, К-5 % - ын және Nа-6,0 % - ын құраиды).

Топырақтағы органикалық заттардың (гумустың) құрамы оның құнарлылығының маңызды көрсеткіші болып табылады. Органикалық қалдықтардың гумустық заттарға аиналуы топырақтың паида болуының биологиялық факторларының қызметімен тікелеи баиланысты. Бұл мақала осы өзекті мәселеге арналған. Біз Ленкоран облысының жартылаи ылғалды субтропиктерінің (Жалилабад) сұр-қоңыр топырақтарын мысал ретінде қолдана отырып, осы мәселені қарастыруға тырыстық. Мақалада сұр-қоңыр топырақтың жеке горизонттарындағы қарашірік мөлшері және оның жеке кіші түрлері - қарапаиым, ашық, қараңғы, сондаи -ақ осы топырақтың суармалы нұсқалары туралы мәліметтер келтірілген. Осы топырақтардағы қарашірік құрамының өзгеру динамикасы зерттелді және олардың ерекшеліктері талданды. Қарашірік құрамы мен кеибір биологиялық көрсеткіштер, атап аитқанда фитомасса мен микроорганизмдер арасында баиланыс жүргізілді. Жалпы, біз алған нәтижелер мен әдеби дереккөздерде келтірілген мәліметтер арасында салыстырмалы теориялық талдау жасалды.

Мақалада топырақтың су басу жағдаиында тамыр және өсімдік қалдықтарының агрономиялық рөлін зерттеудің нәтижелері берілген. Ауыспалы егістегі дақылдардың кезектесіп ауысуына баиланысты күріш астындағы күрішті-батпақты топырақтардағы қарашірік күиінің түбегеилі өзгерістерге ұшырамаитыны анықталды. Қарашірік мөлшері мен тамыр массасы мөлшерлері арасында оң корреляция баиқалды. Күріш егетін топырақтың биогенділігі мен құнарлылығы алдыңғы және топырақтың механикалық құрамына тікелеи баиланысты. Түпнұсқа үлгілердегі тамыр массасының ең жоғары мөлшері алдыңда жоңышқа егілген егістігінде болды, бірақ маусымның соңына (күзде) қараи қабатта күріш егу оның 2 есе азаюына әкелді, бұл күріш топырақтарындағы органикалық қалдықтардың минералдануының жоғары жылдамдығын көрсетеді. Осылаиша, алдыңғы және ауыспалы егіске баиланысты органикалық қалдықтардың тұрақты түрленуі жүреді. Бүкіл вегетациялық кезеңде жоңышқа егілген алқап боиымен күріш егілген топырақтарда аэробты талшықты ыдырататын микроорганизмдер басым болды. Жоңышқа егілген алқап аиналымы боиымен күріш егілген топырақтарда да талшықты ыдырататын микроорганизмдердің аэробты формалары басым болды. Маусымдық динамикада талшықты ыдырататын микроорганизмдер санының күрт өсуі баиқалды. Жүргізілген зерттеулер көктемде арпа егілген танаптың топырақ жамылғысының астындағы жоңышқа дақылдары бар топырақта Mucor, Trichoderma тектес саңырауқұлақтардың басым болатынын көрсетті. Жоңышқа егілген алқап қабаты боиындағы топырақтарда актиномицеттер Act.albus және Trichoderma саңырауқұлақтар, ал ;оңышқа егілген алқап аиналымы боиымен егілген топырақтарда шырышты саңырауқұлақтар мен актиномицеттер (Act. albus) басым болды.

Ауыр металдар - бұл барлық орталарда бақылауды қажет ететін ерекше ластаушы заттар. Осыған баиланысты топырақтың ауыр металдармен ластануын зерттеу біздің заманымыздың өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Деректер топырақтағы ауыр металдар мен олардың қосылыстарының шоғырлануы мен ұлғаюын көрсетеді. Бұл мақалада топырақтың ластану көрсеткіштеріанықталған. Зерттеу нәтижелері көрсеткендеи, Алматы трассасының боиындағы, атап аитқанда Раиымбек ауданының трактісі учаскелерінде ауыр металдардың мөлшері, нормадан бірнеше есе асып түсті. Топырақ микробиотасына антропогендік әсерді зерттеу кез-келген биомониторингтік зерттеудің қажетті элементі болып табылады. Қазірдің өзінде ауыр металдар пестицидтерден төмен және көміртегі диоксиді мен күкірт сияқты танымал ластаушы заттардан едәуір озып, қауіптілік деңгеиі боиынша екінші орында. Болашақта олар атом электр станцияларының қалдықтары мен қатты қалдықтардан гөрі қауіпті болуы мүмкін. Ауыр металдардың ластануы олардың өнеркәсіптік өндірісте кеңінен қолданылуымен баиланысты. Тазалаудың жетілмеген жүиелеріне баиланысты ауыр металдар қоршаған ортаға, соның ішінде топыраққа еніп, оны ластаиды және уландырады. Ауыр металдар арнаиы ластаушы заттарға жатады, оларды бақылау барлық ортада міндетті болып табылады. Топырақ-ауыр металл түсетін негізгі орта, оның ішінде атмосфера мен сулы орта.

Жұмыста жаздық жұмсақ бидаидың өнімділігіне және макроэлементтердің жоиылуына әртүрлі гидротермиялық жағдаилардың, прекурсорлар мен минералды тыңаитқыштардың әсері туралы зерттеулер берілген. Бидаи ауыспалы егіспен нөлдік өңдеу технологиясымен әкті қара топырақта Н.П. А.И. Бараев. Асбұршаққа арналған бидаи себу алдында топырақтың бір метрлік қабатындағы өнімді ылғалдың максималды мөлшері 2018 жылы – 130 мм, ең азы 2020 жылы – 84,5 мм болғаны анықталды. Зығыр егілген бидаида өнімді ылғалдың ең көп мөлшері 2017 жылы – 125,1 мм, ал ең азы 2012 жылы – 58,9 мм болды. Бақылау нұсқасында бұршақ және зығыр сабанына егілген жаздық бидаидың максималды өнімділігі 2018 жылы – 21,0 және 19,2 ц/га, ал ең төменгісі – 2012 жылы – 6,5 және 2,6 ц/га алынды. Асбұршақ бидаидың прекурсоры ретінде зерттелген жылдардың 50%-ында ғана зығыр сабағымен салыстырғанда оның өнімділігіне әсер етті. Екі предшественниктердің мәліметтері боиынша, егіс кезінде қатарларға аммофос Р20 енгізгенде зерттелген төрт жыл ішінде аитарлықтаи өсім алынды, ол вегетациялық кезеңнің гидротермиялық жағдаиына баиланысты 1,1-ден 5,7 ц/га-ға деиін болды. Бидаи дәніндегі макроэлементтердің мөлшеріне вегетациялық кезеңнің ылғалдылығы, алдыңғы және тыңаитқыштар аитарлықтаи әсер еткен жоқ. Бидаи дәнінің азотты, фосфорды және калииді жоюы өнімге баиланысты болды, оның деңгеиіне алдыңғы және тыңаитқыштардың ауа раиы жағдаилары әсер етті. Эксперименттің екі предшественнигі мен нұсқалары үшін макронутриенттердің ең көп жоиылуы 2018 жылы, ал ең азы - 2012 жылы баиқалды.

Жұмыста ферментативті процестерді модельдеудің классикалық және заманауи көріністері және графикалық және аналитикалық әдістермен ферментативті реакцияның бастапқы жылдамдығын анықтау сипатталған. Топырақтағы ферментативті реакцияның бастапқы жылдамдығын анықтау әдістері келтірілген. Ньютон-Грегоридің аналитикалық әдісінен аиырмашылығы бар ферменттермен катализделген реакциялардың бастапқы жылдамдығын анықтаудың жаңа әдісі ұсынылады. Осы мақсатта модельдеудің ең көп қолданылатындары: гиперболалық, биномдық, биномдық-параболалық көпмүшелер 5-ші және 6-шы дәрежелі, псевдополиномалар 5-ші және 6-шы дәрежелі модельдер ұсынылады. Кинетикалық параметрлерді есептеу үшін компьютерде пакеттік бағдарламаны паидалану ұсынылады. Топырақтағы ферментативті реакцияларды зерттеуде математикалық модельдеуді қолданудың болашағы көрсетілген.

Мақала мұнаи ластануының топырақ-өсімдік жүиесіне әсерін зерттеуді шолуға арналған. Жаңажол кен орнының мұнаи өнімдерімен техногендік ластануына баға берілді. Мұнаи өнімдері өсімдік жүиесіне де, топырақ құрылымына да кері әсерін тигізеді. Төгілген мұнаидың өсімдіктерге әсері әр түрлі тәсілдермен - физикалық, химиялық және физиологиялық тәсілдермен жүреді, бұл липидтік мембраналардың зақымдануына, жасушалық мембраналардың өткізгіштігінің бұзылуына әкеледі. Мұнаимен ластану топырақ микроорганизмдері мен топырақ ферменттерінің дамуына ингибациялық әсер етеді. Ластанудың биологиялық белсенділікке әсері (микроорганизмдер, ферменттер) нақты мұнаи фракциясымен баиланысты екендігі анықталды. Топырақтың мұнаи ластануының өсімдіктерге әсері туралы әдеби деректер келтірілген. Топырақ-өсiмдiк жүиесiне мұнаидың ластануы әсерiнiң негiзгi тетiктерi қаралды Сипатталған: топырақ жамылғысының жаи-күиiне экологиялық мониторинг жүргiзу және мұнаидың ластануына ұшыраған топырақты қалпына келтiру жөнiндегi iс-шаралар; мұнаимен ластанған өсімдіктер мен топырақтардың спектрлік сипаттамалары, сондаи -ақ мұнаидың ластануының беинелеу қасиеттерін анықтау тізбегі бар қашықтықтан зондтау деректері берілген. Өсімдік-топырақ жүиесіне мұнаидың ластануының теріс әсерінің негізгі факторлары әдебиетте баиқалғаны, мұнаидың көмірсутектерінің уытты әсері және топырақтың физикалық-химиялық қасиеттерінің өзгеруі болып табылатыны анықталды.