СУАРМАЛЫ ШАЛҒЫНДЫ ТОПЫРАҚТАРДА ТУМАТ ОРГАНИКАЛЫҚ ГУМИНДІ ТЫҢАЙТҚЫШЫН ҚОЛДАНА ОТЫРЫП МАЙБҰРШАҚ ӨСІРУ

Мақалада Әндіжан облысы Асакин ауданының суармалы шалғынды топырақтар жағдайында майбұршақ өнімділігіне «Тумат» органикалық гуминді тыңайтқышының әсерін зерттеу бойынша жүргізілген тәжірибе мәліметтері келтірілген. Шалғынды топырақтар қарашіріктің, фосфор мен калийдің жылжымалы түрлерінің төмен мөлшерімен, әлсіз тұзданған, орташа сазды түйірөлшемдік құрамымен, жер асты суларының 2-3 м тереңдікте жатуымен сипатталады. «Тумат» сұйық гуминді тыңайтқышы қоңыр көмірден (леонардит және лигнит) және арнайы дайындалған судан өндіріледі. Құрамында гумин қышқылдарының тұздары, фульвоқышқылдар, амин қышқылдары, органикалық тұздар, органикалық қышқылдар, табиғи ауксиндер, цитокининдер және өсімдіктер үшін қолжетімді түрдегі бірқатар қажетті макро - және микроэлементтер бар. Гуминді тыңайтқыштың жұмыс ерітіндісі тұқымдарды егу алдында өңдеуде және вегетация кезеңінің басында үш нақты жапырақ пен бұтақтардың пайда болу кезеңінде өсімдіктерді тамырдан тыс қоректендіру үшін қолданылды. Егу алдындағы өңдеу тұқымның стресске төзімділігін және өнгіштігін арттырады. Майбұршақты екі рет тамырдан тыс қоректендіру топырақтың қоректік режимін жақсартады, дақылдың өсуі мен дамуын арттырады, минералды тыңайтқыштар аясында бактериялық препаратты бірге қолданған кезде майбұршақ дәнінің өнімділігін 50-ден 90% - ға дейін арттырады. «Тумат» тыңайтқышын қолдану табиғи әлеуетті неғұрлым толық іске асыруға ықпал ететін ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттырудың экологиялық таза және экономикалық тиімді тәсілі ретінде қарастырылады. Өндірістік сынақтардың нәтижелері бойынша «Тумат» органикалық гуминді тыңайтқышын дәнді-бұршақты дақылдарды өсіру кезінде Өзбекстанның суармалы алқаптарына кеңінен енгізу үшін ұсынылады.

1. Akhanov Zh.U. Soil science in the developed countries of the world and priority issues of soil science in Kazakhstan// Scientific bases of reproduction of fertility, protection and rational use of soils in Kazakhstan. - Almaty: Tethys, 2001. - P. 33.

2. Akhanov Zh.U., Jalankuzov T.D., Abdykhalykov S.D. The main directions of scientific research of the Institute of Soil Science, MES RK for the next decade// Issues of genesis, fertility, reclamation, soil ecology, assessment of land resources. - Almaty: Tethys, 2002. - P. 5-72.

3. Tanirbergenov S., Suleimenov B., Saparov A. Soltanayeva A., Kabylbekova B. The Fertilizer System Increasing the Salt Tolerance and Productivity of Cotton in The Conditions of Saline Soils in Southern Kazakhstan// ISSN: 0975-8585 Research Journal of Pharmaceutical, Biological and Chemical Sciences. November – December 2016. 7(6) - P. 147-155.

4. Tanirbergenov S., Suleimenov B., Cakmak, D., Saljnikov, E, Smanov, Zh. The ameliorative condition of the irrigated light serozem of the Turkestan region// PeriodicoTcheQuímica. - 2020. - vol. 17 (n36). - P. 920-933.

5. Tagaeva A. M., Kadyrov O. S., Mamadalieva S. B., Tukhtabaeva A. Results of testing a new organic humic fertilizer Tumat in the Andijan region of Uzbekistan// The 9th International scientific and practical conference "European scientific discussions" PoteredellaragioneEditore, Rome, 2021. - P. 31-36.

6. Kaisanova G.B., Suleimenov B.U. The effectiveness of humic preparations on fruit and berry crops in Uzbekistan// The 11th International scientific and practical conference “Science and education: problems, prospects and innovations” CPN Publishing Group, Kyoto, 2021. - P. 148-157.

7. Kaisanova G.B. Efficiency of organic humic fertilizer Tumat in growing cotton on irrigated greysoil -meadow soils of the Andijan region// Issues of modern science: joint scientific monograph; [ed. A.A. Enikeev]. – M.: Ed. Internauka, 2021. V. 64. Chapter 2. – P. 22-37.

8. Kaisanova G.B., Komilov K.S. Technology for growing cucumbers in a greenhouse using organic humic fertilizer Tumat// The 1st International scientific and practical conference "International scientific innovations in human life" Cognum Publishing House, Manchester, 2021. - P. 210-214.

9. Kaisanova G.B., Suleimenov B.U., Uraimov T., Davranov A.M. Cultivation of vegetable crops in the Andijan region with the use of organic humic fertilizer Tumat// Relevant scientific research: collection of articles of the International Scientific and Practical Conference. Penza: ICNS "Science and Education", 2021. - P. 84-86.

10. Kaysanova G., Suleimenov B. Influence of organic humic fertilizer Tumat on the structure of oat and barley crops cultivated on irrigated meadow soils of Andijan region// Proceedings of the XXIII International Multidisciplinary Conference «Recent Scientific Investigation». Primedia E-launch LLC. Shawnee, USA. - 2021. - С. 45-49

11. Kaisanova G.B. The use of organic humic fertilizer Tumat in cultivation of rapeseed// The 2nd International scientific and practical conference "Modern directions of scientific research development" BoScience Publisher, Chicago. 2021. - P. 300-304.

12. Suleimenov B.U., Kaisanova G.B., Uraimov T., Ruziev I., Tursunov Kh.O., Atabayeva M.S.) Influence of TUMAT humic fertilizer on soil fertility and productivity of winter wheat// Proceedings of the International Scientific -practical conference “Biologically active preparations for crop production. Scientific justification - recommendations - practical results. - Minsk, 2020. - P. 148-150.

13. Seitmenbetova A.T., Suleimenov B.U., Nysanbayeva A.A. Influence of fertilizers "BioEcoGum" and "Tumat" on microflora of light chestnut soil during c/ultivation of soybeans and safflower // Soil Science and Agrochemistry No. 1, 2022. - P. 40-51.

14. Suleimenov B., Saparov A., Kan V., Kolesnikova L., Seitmenbetova A., Karabayev K. The Effect of Bioorganic Liquid Fertilizer «BioEcoGum» on Productivity of Grain Maize in the Conditions of South east Kazakhstan// Eurasian Journal of Biosciences. - 2019, 13. - P. 1639-1644.

15. Suleimenov B.U., Kolesnikova L.I. The effectiveness of the use of biofertilizers in increasing productivity of grain and leguminous crops on light chestnut soils// Soil Science and Agrochemistry No. 3. 2020. - P. 73-82.

16. Suleimenov B.U., Seitmenbetova A.T. The influence of humic preparation "BioEcogum" on biochemical indicators of quality of winter wheat grain// Soil Science and Agrochemistry No. 1, 2021. - P. 64-73.

17. Climate of Andijan Editor L.V. Kovel. Art editor V.V.Bykov. Gidrometeoizdat: Leningrad, 1999.

18. Uraimov T. Soils of the Andijan region and their fertility// Materials of the V Congress of soil scientists and agrochemists of Uzbekistan. - Tashkent, 2010. - P. 102-164.

19. Dukhovny V.A., Sokolov V.I., Khamraev Sh. Irrigated agriculture in Uzbekistan: are there water supply reserves for sustainable development? Scientific Information Center of the Interstate Coordinating Water Commission of Central Asia (SIC ICWC). - Tashkent, 2017. - 76 p.

20. Yudin F. A. Methods of agrochemical research. - M., 1980. - 251 p.

21. Arinushkina E.P. Guide to soil chemical analysis. - Moscow: Publishing House of Moscow State University, 1977. - 489 p.

22. Suleimenov B., Saparov A., Saparov G., Kulymbet K., Saduakhas A. Agrochemical assessment of soil fertility in Agropark Ontustik// Soil Science and Agrochemistry. - 2020. No. 1. - P. 50-61.

23. Kuznetsov, I.I. Potential possibilities of plant production process in soybean varieties of the northern ecotype in the conditions of the Central black soil region of Russia / I.I. Kuznetsov, A.V. Amelin // Bulletin of the Oryol State Agrarian University. - 2012. - No. 2 (35). - P. 11-13.

24. Bykov E.S., Zharkova S.V., Manylova O.V. The effectiveness of the use of rhizobial preparations on soybeans// Scientific works of SKFNCCVV. Promising technologies in the field of production, storage and processing of crop products (Materials of the IXth International Remote Scientific and Practical Conference of Young Scientists. – Vol. 26. - 2019. - P. 120-122.

25. Kolesnikova L.I., Suleimenov B.U., Zarip Z.A. Impact of treatment with biopreparation "BioEcoGum" on the yield of soybeans in the conditions of Almaty region// -industrial complex: state, problems, prospects XIV International scientific and practical conference. Digest of articles. Part I. - 2019. - P. 10-14.

26. Imanbekova A.K., Khusainov M.B. The use of bio products as one of the ways to solve the food problem// Scientific community of students in XXI century: materials of the III Int. scientific-practical. conf. part 3. Russia. Novosibirsk.: Siberian Association of Consultants. - 2012.

27. A. G. Mertasov, V. A. Babak, E. Zh. Zhakupov, A. K. Mukhamedzhanov, and S. T. Mertasova, Suranshiev Zh.A. The effectiveness of biological fertilizer "BioAzoPhosphite" on agricultural crops// Young scientist. - 2018. - No. 48. - P. 347-351.

28. Seitmenbetova A.T., Kan V.M., Asimzhanov N. The effect of liquid biopreparations "BioEcoGum" and "Rizovit-Ax" on productivity of soybean variety "Dekabit" in the conditions of gray soils of Almaty region// Soil Science and Agrochemistry. - No. 1. - 2020. - P. 42-49.