ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫСЫНДАҒЫ АҚШЫЛ-ҚЫЗҒЫЛТ ТОПЫРАҚТАРЫНЫҢ АУЫР МЕТАЛДАРМЕН ЛАСТАНҒАН ЖАҒДАЙДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ-БИОЛОГИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІНІҢ ӨЗГЕРУІ"

Мақалада Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы ашық-қызғылт топырақтарының биологиялық қасиеттеріне ауыр металдардың әсерін экологиялық бағалау берілген. Ауыр металдар топырақ биотасының санына, түр құрамына және өмірлік белсенділігіне айтарлықтай әсер етеді. Олар топырақтағы әртүрлі заттардың минералдануы мен синтездену процестерін ғана емес, сонымен қатар топырақтың биологиялық белсенділігін де тежейді. Жұмыста ауыр металдардың топырақтың биологиялық белсенділігіне әсерін зерттеу туралы мәліметтер келтірілген. Қоршаған ортадағы ауыр металдардың мазмұны туралы әдебиеттерге шолу жасалды, олардың кейбіреулері ашық-коңыр топырағының биологиялық қасиеттеріне теріс әсерін сипаттайды. Топырақтағы омыртқасыз жануарлардың түрлері, сондай-ақ ашық-қоңыр топырақтардың ауыр металдармен ластануын бақылау үшін биоиндикатор ретінде пайдалану қажет топырақ ферменттері анықталды. Арнайы химиялық және биологиялық қасиеттеріне байланысты Pb, Cd, Cu, Zu сияқты ауыр металдар биоаккумуляцияға бейім. Кейбір топырақ омыртқасыздары топырақтың ауыр металдармен ластануына ықтимал қарсылық көрсететіні анықталды. Топырақ фаунасы – ашық-қоңыр топырақтарының бұзылу дәрежесін бағалау үшін жақсы көрсеткіш тобы. Алынған нәтижелер Қазақстанның оңтүстік-шығыс экожүйелеріндегі ауыр металлдармен ластануының әсерінен ашық-қызғылт топырақтың биологиялық белсенділігінің өзгеруі туралы білімдерін кеңейтеді.

1. Shilov B.V. Lead toxicology// Manual for doctors. - St. Petersburg: Publishing house of the Polytechnic University, 2010. - Р. 4-5.

2. Shulkin V.M. Heavy metals in river and coastal-marine ecosystems: abstract of the dis. doctor of geographical sciences. 25.00.36. - Pacific. Institute of Geography of the FEB RAS. - Vladivostok, 2007. - 37 p.

3. Ecological problems [Electronic resource]. – Access mode: http://www.mikrobiki.ru/nauka.

4. Ovcharenko M.M. Heavy metals in the soil-plant-fertilizer system. - M., 2007. - 290 p.

5. Tukenova Z., Alimzhanova M., Kazybaeyeva S., Ashimuly K., Zhylkybaev Oral. Soil Invertebrate Animals as Indicators of Contamination of Light Chestnut Ground of South-east of Kazakhstan International Journal of Engineering&Technology, 7 (3.32) - 2018. - P. 80-83.

6. Romanova S.M., Ponomarenko O.I., Matveyeva I.V., Beisembayeva L.K., Kazangapova N.B., Tukenova Z.A.. Evaluation of mulching technology application for cultivation of agricultural crops// Journal of Chemical Technology and Metallurgy. - 2019. - № 3. - P. 3.

7. Gilyarov M.S., Striganova B.R. The role of soil invertebrates in the decomposition of plant residues and the circulation of substances// In the book: Results of science, invertebrate zoology (soil zoology). - M., 1978. - P. 8-69.

8. Dabakhov M.V. Heavy metals: ecotoxicology and regulation problems. - Novgorod: VVAGS Publishing House, 2005. - 164 p.

9. Grigoryan K.V., Galstyan A.Sh. Influence of irrigation waters polluted with industrial wastes on the enzymatic activity of soils// Eurasian Soil Sci. - 1979. - № 3. - P. 130–138.

10. Alemasova A.S., Rokun A.N., Shevchuk I.A. Analytical atomic absorption spectroscopy. - Sevastopol: Weber, 2017.— 327 p.

11. Barsov V.A., Pilipenko A.F., Zhukov A.V., Kulbachko Yu.L. Seasonal, annual and anthropogenic-induced changes in the structure of populations of soil and terrestrial invertebrates in some biogeocenoses of the central steppe Dnieper region// Bulletin of the Dnepropetrovsk University. - Dnepropetrovsk: DGU, 1996. - Issue. 2. - P. 177-184.

12. Butovsky R.O. Heavy metals and entomofauna// Agrochemistry. - 1984. - № 5. - P. 14–18.

13. Israel Yu.A. Ecology and control of the state of the natural environment. – M.: Gidromet publishing house, 1984. – 551 p.

14. Kozlov M.V. Influence of anthropogenic factors on populations of terrestrial insects// Itogi nauki i tekhniki: All-Russian Institute of Scientific and Technical Information. Entomology. - 1990. - T.13. - 166 p.

15. Krivolutsky D.A., Pokarzhevsky A.D., Mikholtseva Z.A. The role of terrestrial and soil invertebrates in the biogenic migration of ash elements and its features in the Moscow region// Bioindication of the state of the environment of Moscow and Moscow region. – M.: Nauka, 1982. – P. 82–92.

16. Motyl M.N. Influence of industrial pollution on the structure of the ground cover of forest phytocenoses // Actual problems of protection and rational use of natural resources. - Ufa: Bashknigoizdat, 1987. - P. 78.