Әзербайжанның топырақ генофонды өзінің жеке морфологиялық, физикалық-химиялық және биологиялық қасиеттері бар әртүрлі типтерден (таулы-шалғынды, таулы-шалғынды-далалық, таулы-орманды сары топырақтар, таулы-орманды қоңыр, шалғынды-далалық, сұрғылт-қоңыр, сұр топырақтар және шалғынды-сұр және т.б.) тұрады. Делювиалды шөгінділердің тау бөктеріндегі аймақтарға бейімделгені анықталды. Гранулометриялық құрамы бойынша олар малтатасты-сазды-саздақты, құрамында карбонаты мөлшері жоғары. Гранулометриялық құрамда тозаңды фракциялар басым, физикалық құмның [>0,01 мм] физикалық сазға [<0,01 мм] қатынасы 0,6-ны құрайды. Пролювиалды шөгінділер жамылғысы төменгі бөлігіне бейімделген. Гранулометриялық құрамы бойынша олар орташа және ауыр саздақты, карбонатты. Аллювиалды шөгінділер өзен аңғарларында, өзен жайылмаларының ескі сағаларында дамыған. Олар жоғары мөлшерде фракциямен (41,2±0,55%) сипатталады, физикалық құмның физикалық сазға қатынасы 1,9-ды құрайды. Топырақ профилінің генетикалық қабаттарының негізгі морфологиялық көрсеткіштеріне жүргізілген статистикалық талдау топырақты өңдеу процесіндегі профильдің өзгеру жылдамдығын көрсетті. Ұзақ және жүйелі суару зоналық топырақтардың агрофизикалық қасиеттерінің күрт өзгеруіне себеп болады. Суармалы топырақтардың метрлік қабатындағы гранулометриялық құрамы – әлсіз саздақты, лайлы фракцияның құрамы 28,3±1,08–31,8±0,83%-ды, физикалық саздың құрамы 63,0±1,8–65±1,1%-ды құрайды. Бұл тың аймақтық топырақтарға қарағанда тиісінше 4–6% (құрғақ далалық аймақ) және –3,5% (шөлейтті аймақ) жоғары. Суару рельефінің сипатына байланысты суармалы топырақтарда сазды (барлық жағдайда 4,7%) және жеңіл сазды (5,2%) гранулометриялық құрамның ұлғаюы байқалады. Тың шалғынды-сұр топырақтарда гранулометриялық құрамы жеңіл саздақтыдан (барлық жағдайда 3,3) жеңіл саздыға (20,6) (57,7%), содан кейін суару арқылы саздақтыдан (3,1%) ауыр саздыға (2,4%) (60,6%) дейін өзгереді. Тың топырақтар профилінің жоғарғы бөлігі айтарлықтай гумустанған және барлық жағдайда тығыздығы төмен: 1,19 г/см³ – өзгеріс коэффициенті 6,88% (құрғақ далалық аймақ) және 1,30 г/см³ – өзгеріс коэффициенті 3,78% (шөлейтті аймақ). Аридті субтропиктік тың зоналық топырақтар гумусқа бай. 0-25 см қабатындағы гумустың орташа статистикалық мөлшері құрғақ далалық аймақта 2,5–2,8%, шөлейтті аймақта 1,6–2,0% құрайды. Артезиандық сулармен суарылатын аридті суармалы топырақтардың жыртылған қабатындағы гумустың абсолюттік мөлшері тың топырақтармен салыстырғанда аз (құрғақ далалық аймақта 2,3–2,6% және шөлейтті аймақта 1,6–1,9%).

Қазақстанда органикалық егіншілікті дамыту бірқатар қиындықтармен байланысты, ең алдымен әртүрлі табиғи жағдайлар мен агроландшафтарды ескере отырып ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыруға бағытталған ғылыми негіздердің жеткіліксіздігіне байланысты. Осы жағдайда агроэкожүйелердің тұрақтылығын және жерді пайдаланудың тиімділігін айқындайтын факторларды анықтауға бағытталған зерттеулердің өзектілігі артады. Мақалада Қостанай облысы Фёдоров ауданының «Бексеитов Айдарбек Жумагазиевич» шаруа қожалығы аумағында жүргізілген зерттеу нәтижелері келтірілген. Зерттеудің мақсаты – геоморфологиялық жағдайлардың ауыл шаруашылығы алқаптарының құрылымына әсерін бағалау және органикалық егіншілікте бейімделген-ландшафтық жүйелерді әзірлеу. Жер бедерінің формалары мен элементтерін, беткейлердің еңістік дәрежесін және экспозициясын сандық картографиялау негізінде агроландшафтарды кешенді сипаттауға мүмкіндік беретін ГИС-бағалау алгоритмі ұсынылды. Жүргізілген агроэкологиялық топтастыру жерді ауыл шаруашылығында пайдалану бағытын айқындайтын жетекші геоморфологиялық факторларды анықтады. Жер бедері мен топырақ жамылғысының ерекшеліктерін ескере отырып дақылдарды өсіру бойынша практикалық ұсынымдар әзірленді. Алынған нәтижелер тұрақты және экологиялық тұрғыдан теңгерімді жер пайдаланудың ғылыми негізін қалыптастырады, Солтүстік Қазақстан жағдайында органикалық егіншіліктің тиімділігін арттырады, сондай-ақ топырақтарға антропогендік-техногендік жүктемені азайтуға және ауыл шаруашылығы дақылдарының әлеуетті өнімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Топырақтың тұздануы – жер ресурстарының тозуының басты мәселелерінің бірі, әсіресе Орталық Азия мен Қазақстанның оңтүстігіндегі құрғақ және суармалы аймақтарда. Бұл зерттеуде топырақтың тұздану деңгейін су ерітіндісінің электрөткізгіштігін (EC) өлшеу негізінде экспресс-бағалау үшін кондуктометрия әдісін қолдану мүмкіндігі қарастырылады. Зерттеу нысаны ретінде Түркістан облысының Шаульдер алабындағы әртүрлі тұз жүктемесімен сипатталатын сұр топырақтар таңдалды. Тереңдігі 1 метрге дейінгі 76 топырақ үлгісі алынып, топырақ:су қатынасы 1:5 болатын су ерітінділері дайындалды. Өлшеулер FieldScout Direct Soil EC Meter (CTS 50C) калибрленген құрылғысы арқылы жүргізілді. Алынған мәліметтер негізінде Richards (1954) және FAO халықаралық жіктемелеріне сәйкес топырақтардың тұздану деңгейі бойынша саралау жүргізілді. EC мәндері 0,254-тен 15,420 мСм/см аралығында өзгеріп, тұзсыздан жоғары тұзданған топырақтарға дейінгі диапазонды қамтыды. Бес түрлі регрессиялық модельдер (сызықтық, логарифмдік, дәрежелік, екінші және үшінші дәрежелі полиномиалдық) салыстырылды. Ең жоғары дәлдік үшінші дәрежелі полиномиалдық модельмен анықталды (R² = 0,947; MSE = 0,034). ANOVA талдауы EC мен тұз мөлшері арасындағы байланыстың статистикалық мәнділігін растады (p < 0,001). Алынған модельдер тұздануды жедел анықтау, топырақты аймақтарға бөлу және мелиорациялық жоспарлау үшін қолданыла алады.

Бұл мақалада Көксарай су қоймасының ауыл шаруашылығы жерлерінің жағдайына, әсіресе топырақ құнарлылығы мен экожүйелерге тигізетін кешенді әсері қарастырылған. Зерттеу жұмысының мақсаты – Көксарай су қоймасына іргелес аумақтағы топырақтың агрохимиялық көрсеткіштері мен мелиоративтік жағдайын анықтап, кейіннен жерді ұтымды пайдалану және ауыл шаруашылығына енгізу бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар әзірлеу. Зерттеу барысында Түркістан облысының Отырар ауданындағы Шәуілдір суармалы алқабының оңтүстік бөлігінде топыраққа кешенді агрохимиялық зерттеулер жүргізілді. Далалық және зертханалық әдістер (агрохимиялық талдау, GPS, спутниктік деректер, NDVI индексін талдау) қолданылды. Нәтижелер 0-20 см, 20-50 см және 50-100 см тереңдіктердегі топырақтың тұздану деңгейі айтарлықтай екенін көрсетті. Атап айтқанда, 0-20 см тереңдікте өте қатты тұзданған топырақтар 42,4%-ды, 20-50 см тереңдікте 70,5%-ды, ал 50-100 см тереңдікте 96,0%-ды құрайды. Бұл аумақтың басым бөлігінде шұғыл мелиорациялық шаралардың (тұзды шаю, дренаж жүйелерін салу, тұзға төзімді дақылдарды енгізу) қажет екенін көрсетеді. Мақалада топырақ құнарлылығын, соның ішінде гумус мөлшерін, азот, фосфор және калий мөлшерін талдау нәтижелері де ұсынылған. Көптеген учаскелерде гумус пен азот деңгейі төмен, ал фосфор мен калийдің жағдайы біршама қолайлы болып шықты.

Зерттеудің мақсаты Өзбекстанның Ташкент облысы, Ташкент-Келес геоморфологиялық округінің тың, жаңа суарылатын, ескі суармалы типтік боз топырақ профилі бойынша мыс пен мырыш қорларының мөлшері мен таралуын бағалау болды. Зерттелетін тың және суармалы типтік боз топырақ орташа сазды гранулометриялық құраммен сипатталады. Жоғарғы горизонттағы мыстың жалпы мөлшері 18-ден 27 мг/кг-ға дейін, мырыш 55-тен 104 мг/кг-ға дейін өзгереді. Тұнбалы фракцияның үлесі 12-ден 24%-ға дейін. Мыс пен мырыш қоры анықталды – тұрақсыз, жақын және әлеуетті. Егістік горизонттағы мыс қорының жалпы құрамнан ауытқуы анықталды: тұрақсыз 1-ден 6%-ға дейін, потенциал 33-тен 52%-ға дейін, жақын, жалпы құрамда басым 64%. Егістік горизонттағы мырыш қорының мөлшері: тұрақсыз 6-дан 18%-ға дейін, 16-дан 44%-ға дейін, потенциалды, жалпы құрамда 55%-ға дейін басым. Егістік горизонтында мыс пен мырыштың ерімейтін түрлерінің жинақталуы байқалады, бұл суға төзімді құрылымдардың пайда болуына байланысты топырақтардың су эрозиясына төзімділігін арттырады. Мыс пен мырыштың жақын және әлеуетті қорлары айтарлықтай көп мөлшерде, ал лабильділері азырақ мөлшерде ұсынылғаны анықталды. Мыстың және оның қорының зерттелетін топырақтарда таралуы біркелкі емес және мыс пен мырыштың жалпы құрамын да, олардың қорын да, лай фракциясындағы құрамын да арттыратын суару және топырақ өңдеу жасы сияқты көптеген факторларға байланысты екені анықталды.

Мақат ауданында жүргізілген зерттеу топырақтың механикалық әсерге төзімділігін бағалауға мүмкіндік беретін гранулометриялық, өсімдік жамылғысы, топырақтың (A + B) қабатының өзгерістері және химиялық талдауларды қамтиды. Топырақ тұрақтылығын талдау нәтижелері барлық жер телімдеріндегі топырақтың жоғарғы қабаттары эрозияға және деградацияға бейім екенін көрсетті, бұл негізінен құм-балшықты гранулометриялық құрамның азаюына, гумустың жоғалуына және утты тұздардың жиналуына байланысты. Өсімдік жамылғысының сиреуі жайылымның қатты деградациясын көрсететкіші болып табылады. Нәтижелер топырақтың физикалық қасиеттерін жақсарту және тұздардың әсерін азайту сияқты топырақты сақтау әрекеттері осы экожүйелерді қалпына келтіру үшін маңызды екенін көрсетеді. Сонымен қатар далалық зерттеулер сұр-қоңыр тұзды және тұзды топырақтар басым болатын топырақ кескіндерінің әртүрлі түрлерін анықтады. Топырақтың бұл түрлері буферлік қабілетінің төмендігімен сипатталады, бұл деградация мәселесін одан әрі күшейтеді. Талдаулар көрсеткендей, аймақтағы топырақтың деградациясы орташа және жоғары дәрежеге ие. Механикалық әсер ету және жерді дұрыс пайдаланбау сияқты антропогендік факторлар деградация процесін едәуір жылдамдатады, бұл өз кезегінде экожүйелердің тұрақтылығын төмендетеді. Бұл факторлар топырақ сапасының нашарлауына және оның өнімділігінің жоғалуына әкеледі, бұл аймақтың бүкіл экожүйесіне тікелей теріс әсер етеді.

Берілген мақалада биологиялық препараттар кешенінің сәбіз және асханалық қызылша дақылдары тұқымдарының өсу параметрлеріне және фитопатологиялық жағдайына әсері зерттеліп, анықталды. Зертханалық зерттеу нәтижелері сәбіз және асханалық қызылша тұқымдарын биологиялық препараттар кешенімен себу алдында өңдеу, тұқымдардың өніп-өсу параметрлерін жақсартып, негізгі саңырауқұлақ аурулары деңгейін төмендетті анықталды. Зерттеу барысында тамыр жемістілер тұқымдарының өсу энергиясы мен өнгіштігі көрсеткіштерін жақсарту және негізгі саңырауқұлақ ауруларының түр құрамына қарсы себу алдында өңдеу үшін Фитолаза (1,0 мл/ 1 л) + Фитоспорин (2,0 г/1 л) және Целобацирин АС-24С (1,0 мл/1 л) + Фосфобацирин-С (1,5 мл/1 л) кешендерін қолдану тиімді болғаны анықталды.

Жұмыста кеңейтілген вермикулит және биологиялық белсенді заттар (гуминдік заттар, микробалдырлар Chlorella vulgaris, гидролизденген жануар ақуызы) негізіндегі жаңа органоминералды тыңайтқыш-мелиоранттарының кәдімгі бұршақтың (Phaseolus vulgaris) өсуіне әсерін зерттеу нәтижелері берілген. Түркістан облысы Отырар ауданының бұзылған топырақтарында құмыра тәжірибелері жүргізілді. Тыңайтқыш-мелиоранттарын енгізу бақылаумен салыстырғанда өсімдіктердің жалпы биомассасының, тамыр массасының, жапырақ санының және биіктігінің өсуіне ықпал ететіні көрсетілді. Өсімдіктердің құрғақ биомассасы 80,6%-ға өскен Vermi-KB нұсқасын қолданғанда ең жоғары нәтиже алынды. Vermi-CV қолдану да айқын оң нәтиже көрсетті (шикі биомассаның 58,0%-ға артуы). Нәтижелер әзірленген тыңайтқыш-мелиоранттардың тиімділігін және олардың бұзылған топырақтардың құнарлылығын арттыруға мүмкіндіктерін растайды.

Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тәлімі егіншілік жағдайында сабанды тыңайтқыш ретінде пайдаланудың өзектілігі мен қажеттілігі топырақтың әлеуетті құнарлылығының төмендеуімен, органикалық заттардың азаюымен және минералдық әрі органикалық тыңайтқыштардың жеткіліксіз қолданылуы салдарынан жыртылған қабаттағы қоректік элементтердің теріс балансымен айқындалады. Бұл шолу мақалада сабанның топыраққа және оның құнарлылығына әсер етуінің негізгі механизмдері қарастырылып, оны пайдаланудың артықшылықтары мен ауқымы талданады. Сондай-ақ сабанның тәлімі егіншілік жағдайында топырақтағы қоректік элементтер мен органикалық заттар балансын қалыптастырудағы рөлі көрсетіледі. Сабанды топыраққа қайтару көлемінің өте төмен деңгейінде (жалпы алынған биомассаның небәрі 0,9 %-ы) аймақтағы тәлімі егіншілік жағдайында өсірілетін негізгі дақылдар – күздік бидай, жаздық арпа және сұлы бойынша қоректік элементтердің жыл сайынғы қайтарылмайтын шығыны орта есеппен гектарына 378 кг азотты, 100 кг фосфор ангидридін және 275 кг калий оксидін құрайды. Жыл сайынғы қарашірік минералдануы, топырақта қалатын тамыр-түп массасының гумификациясын ескергеннің өзінде, 471,1 мың тоннаны құрайды, бұл әрбір гектар егістік жерден шамамен 1,8 тонна қарашіріктің жоғалуына сәйкес келеді.