Зерттелетін тау қоңыр топырақтары сазды гранулометриялық құрамымен, жаңғақтұзды құрылымымен, аздап қышқылды немесе аздап сілтілі реакциясымен сипатталады. Жоғарғы горизонттағы калийдің жалпы мөлшері 1,240-тан 1,685 %-ға дейін ауытқиды. Ауыспалы калий 265-тен 1028 мг/кг топыраққа дейін жетеді. Сазды фракцияның үлесі 2,9-18,3 % аралығында ауытқиды. Тұнбалы фракцияларда калийдің мөлшері  жалпы  топыраққа қарағанда 2-3 есе жоғары және 1,26-дан 3,0 %-ға дейін болады. Калий қоры анықталды – жақын, жақын және потенциалды. Жалпы құрамның қарашірік горизонтындағы калий қоры мөлшерінің ауытқуы: бірден 1,5-тен 8,31 %-ға дейін, жанында 5,40-тан 32,85 %-ға дейін, әлеуетті, жалпы мазмұндағы басым 65,12-ден 93,0 %-ға дейін таралуы анықталды. Өзбекстанның жайылымдық таулы қоңыр топырақтарындағы калий мен оның қоры біркелкі емес және көптеген табиғи факторларға байланысты. Потенциалды қордағы калий жеткілікті көп мөлшерде, ал аздаған мөлшерде – жақын және бірден болатыны анықталды. Калийдің жақын және жақын қорларының жоғалуы жалпы калий мазмұнының төмендеуіне әкеледі.

Мақалада Солтүстік Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінде топырақтың құнарлылығын, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін үдемелі арттыру, ғылыми негізделген егіншілік жүйесі негізінде астық, мал азықтық жем-шөп және басқа да дақылдар өндірісін ұлғайту мәселелеріне көп көңіл бөлінетіні көрсетілген. Қазіргі уақытта астық егілетін егістік аймақтың ауыспалы егіс жүйесінде жүзеге асырылуы тиіс және халықты жоғары ақуызды майлы азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемасы ерекше орын алуда. Майлы зығыр дақылын далалық ауыспалы егістің әртарапты түрлеріне енгізу халық шаруашылығын май өнімдерімен қамтамасыз етіп қоймай, сонымен қатар кәдімгі қара топырақтың агрофизикалық, биологиялық және агрохимиялық қасиеттерін жақсартуға да ықпал етеді. Сонымен қатар, зығыр дәнінде теңдестірілген және оңай қорытылатын ақуыздың, өсімдік майының, әртүрлі қант пен көміртегі суларының, сондай - ақ диетаға қажетті негізгі дәрумендер мен микроэлементтердің көп мөлшері шоғырланған. Далалық тәжірибе зерттеулері майлы зығыр дақылдарында минералды және органикалық тыңайтқыштарды қолданудың тиімділігін топырақ құнарлылығының жақсаруына, зығыр дақылының мөлшері мен сапасын қалыптастыруға әсерін анықтау, Қазақстанның Солтүстік өңірінде олардың ең тиімді нұсқасын анықтау бойынша жүргізілді. Минералды және органикалық тыңайтқыштарды оңтайлы түрде қолдану зығыр өсімдіктерінің ценозының тығыздығына, атап айтқанда өсімдіктің далалық өнгіштігіне, өсімдіктердің өсу динамикасына, зығыр өсімдіктерінің шикі және құрғақ массасының жиналуына оң әсерін туғызды. Минералды және органикалық тыңайтқыштарды оңтайлы қолдану топырақ құнарлылығын арттырып қана қоймай, зығыр өсімдіктерін өсірудің өнімділігі мен рентабельділік деңгейін арттыруға ықпалын тигізді.

Минералды тыңайтқыштарды қолдану қарқынды егіншілік жүйесінде маңызды агротехникалық әдіс болып табылады. 2021-2022 жылдары Түркістан облысы Мақтаарал ауданында қауынның азот, фосфор және калий тыңайтқыштарының әртүрлі дозалары мен арақатынасына әсерін бағалау мақсатында реакциясын бағалау үшін далалық тәжірибелер жүргізілді. Тыңайтқыштар мен топырақ тұздылығының қауын дақылының өнімділігі мен қоректік заттарды пайдалану көрсеткіштеріне әсерін модельдеу үшін жылдар бойынша мәліметтер топырақ құнарлылығының нақты күйі аясында зерттелетін факторларға тәуелділікті сипаттайтын регрессиялық модельдерді құру үшін бөлек математикалық өңдеуден өтті. Зерттеудің бірінші жылында қауынның ерте өнімділігі барлық зерттелген факторлардың жалпы әсеріне байланысты 96% құрады. Сонымен қатар, азот тыңаитқыштары жеке оң әсерін берді, бірақ оның фосформен және тұзбен әрекеттесуінің әсері теріс болды. Калий фосформен бірге қауынның ерте пісуін тездетеді, бірақ тұзбен әрекеттескенде баяулайды. Қауынның жалпы өнімділігі зерттелетін факторлардың жалпы әсеріне байланысты 92 % құрады, ал азотты бөлек және фосформен бірге, фосфорды калиймен біріктіріп қолдану оң нәтиже көрсетті. Зерттелетін факторлар бойынша қауын өнімінің бірлігімен азоттың шығарылу шарттылығы – 99 %, фосфор – 88 % және калий – 78 % құрады. Зерттеудің екінші жылында қауынның ерте өнімділігі зерттелген барлық факторлардың жиынтық әсеріне байланысты 97% құрады. Азот тыңайтқыштары оң әсер етті, ал фосфор мен топырақтың тұздануы теріс әсер етті. Азоттың фосформен және топырақ тұзымен әрекеттесуі теріс әсер етті. Калий фосформен әрекеттескенде қауынның ерте өнімділігіне оң әсер етті, ал топырақ тұзымен әрекеттескенде теріс әсер берді. Қауынның жалпы өнімділігі барлық 4 зерттелген факторлардың жалпы әсеріне байланысты 90% құрады. Азотпен қоректенудің калиймен және топырақтың тұздылығымен үйлесуі теріс әсер етті, ал фосфор калиймен бірге қауынның жалпы өніміне оң әсер етті. Қауын дақылының бірлігімен қоректік заттарды алып тастау және зерттеудің екінші  жылында  зерттелетін  факторлардың өзгеруіне  жауап  берді  (R²=0,84-0,90). Азот тыңайтқышын қолдану азот, фосфор және калийдің нормативті шығарылуын арттырды.

Ақмола  облысының   құрғақ   және   күрт   континенттік   топырақ-климаттық  жағдайында жылыжай шаруашылығы маңызды әдіс болып табылады. Жылыжай шаруашылығы ауыл шаруашылығының перспективалы бағыттарының бірі болып табылады, өйткені көкөніс-бақша дақылдары оңтайлы деңгейде реттелетін температура, ылғалдылық, Жарық, қоректік орта жағдайында өсіріледі, соның арқасында жемістер мен көкөністердің жоғары өнімділігі қалыптасады. Көкшетау университетінің қысқы өнеркәсіптік жылыжайында минералды тыңайтқыштар  мен  микроэлементтердің қиярдың өсуіне, дамуына және өнімділігіне әсері зерттелді. Екі дақыл айналымының нәтижесінде өсімдіктердің өсуінің өсуінің өсуінің өсуін көрсететін оң деректер алынды вегетациялық кезеңнің ерте кезеңдерінде тұқымдарды себу алдында сулау және өсімдіктерді тамырсыз қоректендіру кезінде Phomazin+Filvimax биологиялық тектес препараттармен 0,1-0,5 % Сулы ерітіндімен, жапырақ алаңының 13,5 см² ұлғаюымен, Гүлдену фазасының 1,3-1,5 күнге жеделдеуімен, стандартты өсімдіктердің өнімділігінің ұлғаюымен орта есеппен 2,20 см-ге 22 дана жеміс, өнімділік 5,9 кг/м² артады. Бұл көрсеткіштердің жақсаруы Phomazin+filvimax биологиялық шыққан препараттарында өсімдіктердің қоректенуінде және қияр жемістерінің қалыптасуында үлкен рөл атқаратын макро - және микроэлементтердің едәуір мөлшерінің болуымен негізделген. Халықты жаңа піскен көкөністермен үздіксіз қамтамасыз ету үшін Ақмола облысы жағдайында жылыжай шаруашылығында әзірленген технология бойынша көкөністерді өсіру ұсынылады.

Қазақстанда органикалық көкөністер және картоп өндірілмейді. Осыған байланысты органикалық агротехнологияларды әзірлеу өте маңызды. Органикалық өндірісте минералдық тыңайтқыштарды қолдануға болмайды. Мұнда топырақ құнарлылығын сақтау және арттыру, көкөніс өсімдіктерін барлық қажетті қоректік заттармен қамтамасыз ету күрделі болады. Осы себепті органикалық тыңайтқыштар мен топырақтартың және өсімдіктердің қызметін белсенді ететін биологиялық препараттардың рөлі артады. Органикалық тыңайтқыштар топырақтың құнарлылығын сақтауда және көтеруде, картоп және көкөністердің өнімділігін арттыру және сапасын арттыру, оның ішінде өнімнің экологиялық сапасын жақсартуда аса маңызды фактор болып табылады. Қазақстаннның оңтүстік-шығысының тау бөктерінің жағдайында жергілікті органикалық тыңайтқыштардың, жаңа Baraebong Organic Fertilizer (Корея Республикасы) биоорганикалық тыңайтқыштының және биопрепараттардың топырақтың қоректік түзіміне және картоп пен көкөністік тамыржемістілердің (сәбіз, қызылша) өнімділігі зерттелді. Ғылыми зерттеулер «Қазақ жеміс-көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС қарасты «Қайнар» аумақтық филиалының тәжірибе стационарында жүргізілді. Зерттеулерде агрохимиялық зерттеулер әдістемесі, көкөніс және бақша шаруашылығындағы танаптық тәжірибе әдістемесі, көкөніс шаруашылығындағы танаптық тәжірибе әдістемесі және «Беларусь Республикасында дәстүрлі егіншіліктен биоорганикалық егіншілікке ауысу» әдістемелік ұсынымдары қолданылды. Биоорганикалық тыңайтқыштардың әртүрлі түрлерінің топырақтың қоректік түзіміне оң әсері анықталды: онда азоттың, фосфордың және калийдың жылжымалы қоры артты. Биоорганикалық тыңайтқыштарды топыраққа енгізгенде картоптың өнімділігі 17,4-87,5 %, сәбіздің өнімділігі 12,8-38,3 %, асханалық қызылша өнімділігі 14,0-46,2 % артты. Биоорганикалық тыңайтқыштар өнімнің сапасына  нитрат  бойынша теріс әсер еткен жоқ. Түйнектердегі нитраттардың мөлшері 65-215 мг/кг аралығында болды, ал олардың рұқсат етілген шекті деңгейі 250 мг/кг құрайды. Биоорганикалық тыңайтқыштармен өсірілген сәбіз тамыржемістерінде 47-136 мг/кг нитраттар жинақталды (шекті деңгей - 400 мг/кг), қызылша тамыржемістерінде 132-429 мг/кг нитраттар жинақталды (шекті деңгей - 1400 мг/кг).

Мақалада Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы суармалы ашық сұр топырақтарда күздік бидай, қант қызылшасы және сояны өсіру кезінде биоорганикалық тыңайтқыштардың азоттың минералды формаларының құрамына және топырақтан N₂O эмиссиясының мөлшеріне әсерін зерделеу бойынша зерттеу нәтижелері келтірілген. Өсірілетін дақылдардың өсімдіктерін минералды және биоорганикалық тыңайтқыштармен жапырақты өңдеу кезінде ашық сұр топырақтардың азот режимі жақсарады. Жеңіл ыдырайтын және нитратты азот (80 % - дан астам) негізгі қоректік көздер болып табылады. Өсімдіктердің қоректенуіндегі аммоний формаларының үлесі шамалы. Тәжірибенің басында және дақыл жапырақтарын бірінші өңдеуден кейін азоттың шала тотығы шығарындыларының мөлшері есепке алынды. Күздік бидай дақылдары егілген танаптарда азоттың шала тотығының бастапқы концентрациясы 440,3 мкг/м³ құраса, 2023 жылы қант қызылшасы мен соя егуге дайындалған алқаптарда - 373,7 мкг/м³ және 557,7 мкг/м³ құрады. Вегетациялық кезеңде жапырақтарды алғашқы өңдеуден кейін бұл көрсеткіш дақылдарда тәжірибе нұсқалары бойынша орташа есеппен күздік бидайда - 679 мкг/м³; қант қызылшасында – 576,8 мкг/м³; соя – 637,2 мкг/м³ екенін көрсетті. Яғни, күздік бидай егілген танаптардың агроценозда-рында N₂O шығарындылары отамалы дақылдармен - қант қызылшасы және соямен салыстырғанда көбірек болды.

Ұсынылған шағын шолуда топырақтың биологиялық белсенділігінің оның физикалық және химиялық қасиеттерімен, сайып келгенде, топырақ құнарлығымен және ауылшаруашылық дақылдарының шығымдылығымен байланыстылығының жүйелі көрінісі көрсетілген. Топырақтың биологиялық белсенділігі топырақ биотасының, негізінен микробиотаның және өсімдік тамыр жүйесінің тіршілік әрекетіне, сонымен қатар топырақ ферменттерінің әрекетіне байланысты. Жеке BAP сынақтарын қарапайым және қол жетімді биологиялық құнарлылық индекстері BFI ретінде пайдалануға болатыны көрсетілді.