Бұл мақалада Әзірбаи жанның құрғақ дала аи мағындағы тың (Grey Cinnamonic) және суармалы сұр-қоңыр топырақтардың (Irrigated Grey Cinnamonic) ауыл шаруашылығында паи далануға және суару ұзақтығына баи ланысты топырақ кескінінің морфологиялықгенетикалық құрылымының, гранулометриялық құрамының өзгерістерін, кескін бои ында физикалық балшықтың таралуын, құрылымының тығыздығын, топырақтың жалпы құрамы мен сазды фракцияларының өзгеруі бои ынша зерттеу нәтижелері көрсетілген. Суармалы сұр-қоңыр топырақтардың түзілу тығыздығының гранулометриялық құрамға және оларды суару ұзақтығына тәуелділігі анықталды. Алынған мәліметтердің негізінде ауыл шаруашылығында паи далануға және суару ұзақтығына баи ланысты тың және суармалы сұр-қоңыр топырақтың WRB (2014) халықаралық жіктеу жүи есінегі орны анықталды: тың, қаныққан сазды карбонатты ауыр-құмбалшықты сұр-қоңыр топырақ – Duric Gleyic Calcic Kastanozems (Loamic); ежелден суармалы сұр-қоңыр (суармалы аккумуляциялық) (300 жылдан астам), қалың сазды игерілген ежелден суармалы карбонатты ауыр құмбалшықты – Gleyic Petrocalcic Kastanozems (Anthric, Loamic).

Зерттеу нәтижелері су ресурстарын паи далануда, тұзданған және қаи талап тұзданған жерлердің құнарлылығын зерттеуде, оларды жақсартудың агробиологиялық және агромелиоративтік әдістерін әзірлеуде, суармалы егіншіліктің экологиялық тұрақтылығының тиімді әдістерін әзірлеуде түбегеи лі жаңа бағыттарды ашады. Әзірленген жүи е шығындарды аи тарлықтаи қысқартып, облыстың үлкен аумақтары мен көптеген шаруашылықтарында тамшылатып суару технологиясын кеңінен енгізуге мүмкіндік береді. Дамыған суармалы егіншілік жүи есі күрішті тамшылатып суару жүи есін енгізу арқылы Іле-Балқаш бассеи ніндегі егін шаруашылығын жаһандық климаттың өзгеруіне беи імдеуге, тұзға және құрғақшылыққа төзімді дақылдарды ендіру арқылы қаи талама сортаңданған жерлерді мелиорациялаудың тиімді әдістерін жасауға және өсімдік шаруашылығын әртараптандыруға негіз бола алады. Жүргізілген зерттеулердің нәтижелері зерттелетін дақылдар егілген тәжірибелік алқапта тамшылатып суару алдында аздап тұзданғанын көрсетті. Осылаи ша, егістіктегі топырақ тығыздығы 0-20 см жыртылмалы қабатта 0,15-0,39 % шегінде, ал суармалы 20-40 см қабатта 0,13-0,58 % аралығында өзгерді. Тамшылатып суарудан кеи ін зерттелген дақылдардың астындағы топырақ тығыздығы 0,34-1,48 %-ға деи ін, 0,12-0,88 %-ға деи ін, яғни төмен және орташа тұздылық деңгеи іне деи ін аздап өсті. Тақыр тектес топырақтарда күрішті суарудың әртүрлі әдістерін зерттеу бои ынша жүргізілген зерттеулердің нәтижелері тамшылатып суару әдісімен күріш өнімділігінің артқанын көрсетеді. 2021 жылы мульчирленген пленка астында тамшылатып суару арқылы күріш дәнінің өнімділігі 38,5 ц/га құрады. Күрішті қатарлап егу кезінде 100 кг аммофосты енгізу дәнді дақылдардың өнімділігін 42,2 ц/га арттырды. Пленкасыз тамшылатып суару арқылы азот тыңаи тқыштарының ең жоғары тиімділігі баи қалды. Суару суымен бірге күріштің түптену және масақ қалыптастыру кезеңінде дақылды екі қаи тара азот тыңаи тқыштарымен үстеме қоректендіру өнімділіктің 45,7 ц/га арттырды. Судан шөбінен 651-478 ц/га және құмаи дақылдарынан 325-287 ц/га жасыл массасы алынды, тамшылатып суару кезінде маи бұршақ дәнінің өнімділігі 51,5 ц/га құрады, бұл осы дақылдардың егістікке арналған жоғары мелиоративтік қасиеттерін көрсетеді. Ақдала суару массивінің тұзданған тақырлы топырақтарында өсіру үшін ең жақсы мелиоративтік дақылдар маи бұршақ, судан шөбі және құмаи болып табылды.

Мақалада Алматы облысы Балқаш ауданындағы Ақдала суару алқабының күрішбатпақты топырақтарының құнарлылығы мен өнімділігіне «Тумат» және «БиоЭкоГум» биопрепараттарын сынау нәтижелері берілген. Қолданыстағы агрохимиялық градациялар бои ынша бастапқы топырақтың құнарлылығы қоршаған ортаның сілтілі реакциясымен, фосфор мен калии дің жылжымалы түрлерінің өте аз қорымен, жеңіл гидролизденетін азот мөлшерінің орташа болуымен сипатталатыны анықталды. Органикалық заттардың мөлшері 1,1 % деңгеи інде болды. Бұл ретте тәжірибелік аи мақтарда агрохимиялық көрсеткіштердің ауытқуы аи тарлықтаи болды. Сонымен, органикалық заттар үшін экстремалды мәндер 0,7÷1,3 %, жеңіл гидролизденетін азот үшін 36,4÷75,6 %, фосфор мөлшері бои ынша – 8÷14 және калии – 70÷160 мг/кг топырақ. «Туматты» топыраққа енгізу + олармен өңделген күріш тұқымымен себу топырақ өңдеу фазасында қарашіріктің, жылжымалы фосфордың және алмасатын калии дің күи ін тұрақтандыруға оң әсер еткені анықталды. Бұл фазадағы жеңіл гидролизденетін азоттың мөлшері тәжірибенің барлық нұсқаларында төмендеді, бұл тотығу-тотықсыздану ортасының өзгеруімен түсіндіріледі, өи ткені азот құрамының динамикасы азот қосылыстарының өзгеруімен және олардың шығынымен анықталады. Күріш дамуының келесі фазаларында биомелиоранттар азоттың жылжымалы минералды формаларының құрамына оң әсер ете отырып, тиімді құнарлылықтың артуына ықпал етті. Бұл топырақ құнарлылығын сақтау тұрғысынан өте тиімді нұсқа болып табылады. Бұл биомелиоранттарды енгізу су басқан топырақтарда судың төмен қараи ағынымен гумустың жоғалуын азаи татыны көрсетілген. Биологиялық шығымдылық бои ынша алынған деректер көрсеткендеи , ең үлкен өсім 4-нұсқада «Туматты» топыраққа енгізу + осы биомелиорантпен өңделмеген күріш тұқымын отырғызу – 30,3 ц/га (36,1 %), өңделген тұқым себу кезінде алынған. «Тумат», өсім 30,6 паи ызды құрады. «БиоЭкоГуммен» өңделген тұқымдарды отырғызу және оны топыраққа енгізген кезде отырғызу нұсқаларында сәи кесінше 9 к/га (25 %) және 7 к/га (19,4 %) өсім алынды.

Мақалада, Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы сұр топырақтардың құнарлылығы мен өнімділігі көрсеткіштеріне биологиялық тыңаи тқыштар мен биопрепараттарды (биогумус, көң, «HansePlant», «БиоЭкоГум», «Тумат» және «Агрофлорин») қолдану жөніндегі зерттеу нәтижелері келтірілген. Биологиялық тыңаи тқыштар мен биологиялық өнімдердің нұсқаларында бақылаумен салыстырғанда жалпы гумустың жоғарылауы 0,02-0,04 % құрады. Нитратты азотының (0,4-1,1 мг/кг), фосфордың (10,2-16,3 мг/кг), калии дің (14,4-22,2 мг/кг) және күкірттің (0,1-0,5 мг/кг) жылжымалы элементтерінің жоғарылауы баи қалды. Биологиялық тыңаи тқыштар мен биопрепараттарды қолдану топырақтың агро -және су-физикалық қасиеттерінің жақсарғанын көрсетті. Биологиялық тыңаи тқыштар мен биопрепараттар, азоттың белсенді бекітілуі орын алатын негізгі тамырда паи да болған ірі түи індердің сандық және салмақтық көрсеткіштерінің өсуіне ықпал етті (12,2--19,0 дана немесе барлық қалыптасқан түи індердің 33,5-49,7 %). Азот фиксаторларының ең көп саны ((9,2±1,3)×106-дан (14,8±0,7)×106-ға деи ін) биологиялық тыңаи тқыштар мен биопрепараттар қолданылған топырақ үлгілерінде баи қалды. Биологиялық тыңаи тқыштар мен биопрепараттарды қолдану маи бұршақ үлгілеріндегі ақуыз (34,71-34,92 %) және маи (29,50-30,78 %) мөлшерін арттырды. Маи бұршақ дәніндегі ауыр металдардың мөлшері бои ынша (Zn, Fe, Mn, Ni, Co) бұл нұсқаларда көрсеткіштер рұқсат етілген шекті концентрациядан аспады. Орташа алғанда, 2021-2022 жылдары биологияландыру құралдары бар нұсқаларда маи бұршақ дәнінің өнімділігінің жоғары деңгеи і (31,4-39,8 ц/га) алынды. Сонымен қатар, ең жоғары өнімділік «HansePlant» препаратымен өңделген нұсқадан алынады – 39,8 ц/га, сәл төмен («БиоЭкоГум» (38,6 ц/га) және «Тумат» (35,2 ц/га). Биогумус пен көңнің салдары бар нұсқаларда 31,4 ц/га алынды. Бақылау нұсқасындағы өнімділік - 24,2 ц/га болды.

Қазақстанның оңтүстігіндегі Түркістан облысының суармалы егіншілігінде, агромелиоративтік шаралардың дұрыс жүргізілмеуі, тік кәрізді ұңғымалардың тозуы салдарынан, минералданған жер асты суларының деңгеи і көтеріліп, топырақтың екінші тұздануына соқтырып отыр, бұл келеңсіз жағдаи лар, топырақ құнарлығы мен мақта өнімділігіне кері әсерін тигізіп отыр. Суармалы жерлерді ұтымды паи далану негізінде, топырақтың агромелиоративтік жағдаи ларын жақсарту бои ынша, заманауи кешенді агромелиорациялық технологияларды өндіріске ендіру, қазіргі таңда өзекті мәселе болып отыр. Жүргізілген зерттеулердің ғылыми-практикалық маңыздылығы - Түркістан облысындағы топырақтың сортаңдану үдерістерінің алдын-алу бои ынша, топырақтың агрофизикалық қасиеттерін оңтаи ландыру мақсатында, қарқынды агромелиорациялық кешенді шараларды тиімді қолдану болып табылады. Жұмыстың зерттеу әдістері мен әдістемесі – «Мақта және бақша ауыл шаруашылығы тәжiрибе станция-сының» (МБАШТС) эксперименталдық алқабында «Мақтаға жүргізілетін далалық-вегетациялық тәжiрибелер әдiстемесі» бои ынша, барлық талаптарға сүи ене жүргiзiлдi. Ғылыми жұмыста, Мақтаарал- 4017 отандық аудандастырылған мақта сортының сорттық технологиясын әзірлеу бои ынша ғылыми жұмыстары жүргізілді. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері мен қорытындылары бои ынша, атқарылған жұмыстың 4-ші нұсқасында, топырақты 55 см тереңдікке терең қопсытуды қолдану мен үи лесімді топырақты лазерлік тегістеу шараларын қолданғанда, топырақтың көлемдік салмағына (тығыздығы) оңтаи лы әсері анықталды, яғни, көктемде, топырақтың көлем салмағы, орташа 0-30 см қабатта 1,30 г/см³ құрады, бұл бақылаулы нұсқамен салыстырғанда 0,008 г/см³ дәрежеге жақсарғаны баяндалған. Түркістан облысының топырақ жағдаи ларында, жылдан жылға сортаңдану үрдістері көбеи іп келеді. Сондықтан да суармалы егіншіліктің тиімділігіне кері әсер ететін келеңсіз факторлардың алдын-алуын, сортаңданған жерлердің тұз құрамын төмендету және сұр топырақтың жағдаи ларын жақсарту, сондаи -ақ мақта дақылының өнімділігін арттыруда, бұл қарқынды агромелиорациялық тиімді әдіс - зерттеудің құндылығы мен жұмыс нәтижелерінің практикалық маңыздылығы болып саналады.

Бұл мақалада алма (Malus pumila) ағаштарындағы қоректік заттарды басқарудың әртүрлі стратегиялары бағаланған Қазақстанның оңтүстігіндегі қарқынды алма бақтарының төрт жылдық зерттеу нәтижелері берілген. Зерттеу аи мақтың ерекше топырағы мен климатын ескере отырып, қоректендіру жоспарының ағаш өсуіне, өнімділігі мен жеміс сапасына әсерін бағалауға бағытталған. Тәжірибе ретінде 2014 жылы бақшаға отырғызылған 5 жылдық ағаштар 1,5 га аумақты алды және M9 егілген Джеромини алма ағаштарынан тұрды. Үш топ құрылды: қосымша қоректендірусіз бақылау тобы, жалпы қабылданған бағдарлама бои ынша қоректендірілетін топ және фертигациясы бар алма ағашының қажеттілігін ескере отырып қоректендіретін топ. Ағаштардың өнімділігін бақылау үшін 2019-2022 жылдар аралығында фенологиялық және биометриялық бақылаулар жүи елі түрде жүргізілді. Топырақ пен жапырақ үлгілерінің құрамындағы қоректік заттарға талдау жасалды, сондаи -ақ топырақтың рН пен тұздылығы анықталды. Емдеу топтары арасындағы елеулі аи ырмашылықтарды анықтау үшін статистикалық талдау қолданылды. Зерттеу жұмыстары сұр-қоңыр топырағы бар Түркістан облысында орналасқан қарқынды алма бақтарында жүргізілді. Зерттелетін аи мақтың климаты континенттік, жазы ыстық және құрғақ, жауын-шашын мөлшері шектеулі болды. Топырақ үлгілері қоректік заттар мен микроэлементтерге, агрофизикалық және агрохимиялық құрылымына сәи кес талданды. Нәтижелер бақылау тобында өнімділіктің төмендеу тенденциясын көрсетті, ал жалпы қабылданған бағдарлама мен жеке қоректендіру бағдарламасы бои ынша өнімділіктің жоғарылау үрдісін көрсетті, соңғысы 2022 жылы төмендегенін көрсетті. Төрт жыл ішінде бақылау тобындағы өнімдердің тауар сапасының төмендеуін көрсетті. Біздің бағдарлама жалпы қабылданған әдіске қарағанда пішіні келіскен, дәмі тәттірек өнімді ұсынды. Дегенмен, біздің бағдарламадағы алманың сақталу мерзімі төмен. Ұсынылып отырған бағдарлама топырақ құнарлылығы мен экономикалық тиімділікке оң әсер ететінін ескерсек, оңтаи лы таңдау болып табылады. Бұл зерттеудің нәтижелері қоректік заттарды басқарудың әртүрлі стратегия-ларының бақтағы алма ағаштарының өсуіне, денсаулығы мен өнімділігіне әсері туралы құнды түсінік береді. Бұл ақпарат алма ағаштары үшін қоректік заттарды басқаруды оңтаи ландыруға ұмтылатын бағбандар мен зерттеушілер үшін паи далы болуы мүмкін. Зерттеу сонымен қатар алма бақтарында қоректік заттарды басқару стратегияларын әзірлеу кезінде бақ сипаттамалары мен қоршаған орта жағдаи лары сияқты әртүрлі фак-торларды ескерудің маңыздылығын көрсетеді.

Мақалада азотпен қоректену жағдаи ларының картоптың Тамаша сортының өнімділігі мен сапасына әсерін зерттеу бои ынша үш жылдық (2015-2017) зерттеулердің нәтижелері келтірілген. Зерттеулер құрамында қарашірік мөлшері 2,73-2,79 %, жалпы азот - 0,147-0,172 %, жалпы фосфор - 0,20-0,25 %, жылжымалы фосформен және калии мен қамтамасыз етілу деңгеи і жоғары, нитрат азотының мөлшері төмен, топырақ ерітіндісінің әлсіз сілтілі реакциясы Орталық Қазақстанның ауыр құмбалшықты күңгірт қара-қоңыр карбонатты топырақтарында жүргізілді. Зерттеу жұмыстары картоптың азот тыңаи тқыштарына жоғары жауаптылығын көрсетті. Зерттеу нәтижелері бои ынша картоп өнімділігінің топырақтағы нитраттар азотының мөлшерімен жоғары корреляциялық баи ланысы анықталды (R=0,85-0,96), картоптың Тамаша сорты үшін топырақтың 0-40 см қабатындағы нитраттар азотының оңтаи лы деңгеи і анықталды - 17-19 мг/кг. Топырақтағы нитраттар азотының жоғарылауы картоптың крахмалдылығын аздап төмендетті.

Шолуда топырақ денсаулығы тұжырымдамасының микробиологиялық аспектісі талқыланады. «Топырақ денсаулығы» тұжырымдамасы «Бір Денсаулық» тұжырымдамасының ажырамас бөлігі болып табылады. 2004 жылы «Бір әлем, Бір Денсаулық» конференциясында ауру динамикасындағы адамдар, жануарлар және қоршаған орта арасындағы баи ланыстар атап өтілді. Жұмыста топырақ денсаулығының интегралды және жеке көрсеткіштері бои ынша топырақ құнарлылығын бағалау әдістері және тиісті бағалау шкалалары сипатталған. Топырақ денсаулығының заманауи, сыналған сынақтары қарастырылып, сипатталған. Топырақ денсаулығының көрсеткіштерін стандарттау үшін техникалық регламенттер келтірілген.