Далалық маршруттық зерттеулер негізінде Кентау қаласының маңын және Шаштөбе, Қарнақ, Баялдыр, Хантағы, Бүргем, Құшата елді мекендерін қоса алғанда, осы аумақ шегінде Қаратау жотасының оңтүстік беткейінің таулы жазығы топырақтарының морфологиялық және негізгі химиялық қасиеттері анықталды топырақ жамылғысының қазіргі жағдайын бағалау мақсатында зерттелді. 1:100 000 масштабта топырақ картасы құрастырылды. Картаны құрастыру кезінде геоақпараттық технологиялар және топырақты қашықтықтан зондтау материалдары пайдаланылды.

Орта шөлдің топырақ жамылғысының негізгі типтері сұр-қоңыр және сор топырақтарында жүргізілген зерттеу нәтижелері гранулометриялық құрамдары бойынша құмды, құмайт және жеңіл құмбалшықты әртүрліліктерінен тұратын топырақтар екені анықталды. Гумусты қабаттың (А+В₁) қалыңдылығы сұр-қоңыр құмды топырақтар 38 см тереңдікке дейін қалыптасқан. Жоғарғы 0-18 см қабатты гумус мөлшері 1,54 %-ды құрайды, ауыспалы В₁ қабатында 0,52 %, кескін бойы төмен қарай тереңдеген сайын гумус мөлщері біртіндеп азайып аналық тау жынысында 0,16 %-ға азайады. Осындай заңдылық кескін бойында гумустың таралуында сұр-қоңыр құмайтты және сор топырақтарда да орын алатыны белгілі болды. Топырақтардың кескіндерінде басым фракция болып орташа құм орын алған, оның мөлшері сұр-қоңыр құмды топырақта 83,06-дан 91,96 %-ға дейін кездеседі, құмайт сұр-қоңыр және сор топырақта 78,57-82,20 % және 37,55-74,55 % мөлшерінде орташа құм орын алған. Құмды сұр-қоңыр топырақтың А қабатында физикалық балшықтың мөлшері 9,02 % болса, 61 см-ден бастап (ВС қабаты) физикалық балшықтың мөлшері аналық тау жынысында (93-132 см) байланысқан құмға дейін төмендейді (5,41-5,57 %). Зоналдық топырақтардың жылжымалы фосформен қамтамасыз етілуі өте төмен, алмаспалы калиймен – өте жақсы және жақсы, ал сор топырақтың қоректік элементтермен қамтамасыз етілуі – өте төмен. Беткі А қабатта алмаспалы катиондардың сиымдылығы гранулометриялық құрамдарына және гумус мөлшеріне сәйкес 7,06-13,13 және 12,86 мг/экв аралығында ауытқиды, барлық топырақтардың ВС және С қабаттарында топырақтардың ерекшеліктеріне сәйкес сіңіру сиымдылығының төмендеи тіні байқалады. Сіңген негіздердің құрамында кальций катионы басым, оның ТСК ауытқуы құмды топырақта 66,28-74,46 % аралығында, құмайтты топырақта 53,10- 56,09 %. Сор топырақтың ВС және С қабаттарында 58 см тереңдікте магнийдің үлесі жоғарлауы кездеседі, бұл көрініс ТСК алмаспалы натрийдің көбейуімен байланысты деп тұжырымдаймыз. Карбонаттардың аз мөлшері құмды топырақта, ал максималды шоғырлануы сор топырақ кескінінде орын алады. Топырақ кескіндерінде гидроморфтық белгілер құмды топырақта 61 см тереңдіктен, құмайтта – 25 см, сор топырақта – 33 см-ден кездеседі. 

Мақалада күрішті-батпақты топырақтардағы азоттың әртүрлі формаларына күрішті тамшылатып суару және тұрақты суға бастыру дәстүрлі әдістері әсерінің салыстырмалы зерттеу нәтижелері берілген. Тамшылатып суару кезінде жалпы азоттың мөлшері түптену фазасында аздаған мөлшерде өзгеретіні, содан кейін вегетациялық кезеңнің соңына қарай бірте-бірте төмендеуі байқалатыны, ал тұрақты суға бастыру кезінде вегетациялық кезеңнің соңына дейін тұрақты төменгі шекте болатыны анықталды. Тамшылатып суару кезінде нитрат азотының мөлшері, оның тұрақты суға бастыру кезіндегі мөлшерінен асып түседі. Бұл ең алдымен, бақылау нұсқасындағы тұрақты суға бастырудағы су қабатымен, вегетациялық кезеңде жыртылу қабатындағы нитратты азотты төменгі қабаттарға шаюмен байланысты. Аммиакты азотының мөлшері күрішті суару әдісіне қарамастан, күріштің өсу фазаларында азотты тұтыну заңдылықтарына сәйкес синхронды түрде өзгереді. Тамшылатып суару кезінде сілтілі ыдырайтын азот мөлшері тұрақты суға бастыруға қарағанда екі есе жоғары екені анықталды. Мұның бәрі бұрын жасалған тұжырымдармен түсіндіріледі, мұнда азот құрамына әсер ететін негізгі фактор-тамшылатып суару кезінде анаэробты тірі организмдердің қызметін арттыратын су, бұл өз кезегінде сілтілік гидролизденетін азоттың негізі болып табылады. Жеңіл ыдырайтын азоттың мөлшері тұрақты суға бастыру мен тамшылатып суғарудың нұсқаларының арасындағы айырмашылық көп байқалмайды.

Соңғы жылдары Қазақстанда топыраққа антропогендік әсер күшейіп, топырақ құнарлылығының жоғалуына және оның деградациясына әкелді: топырақта қарашірік мөлшері азайды, эрозияға ұшыраған және ластанған жерлердің ауданы ұлғайды, суфизикалық, химиялық және биологиялық қасиеттері нашарлады, деградациялық құбылыстар пайда болды. Сондай-ақ, химияландыру құралдарын кеңінен қолдану топырақтың жоғарыда аталған қасиеттеріне теріс әсер етіп қана қоймай, қоршаған ортаның ластануына ықпал етті. Топырақ құнарлылығын қалпына келтіру және арттыру бойынша мәселелерді шешу, әсер етуші заттары натрий гуматы, аммоний және калий болып табылатын, гуминді тыңайтқыштарды қолдану мүмкін бола алады. Зерттеудің жаңалығы сұйық гуминді тыңайтқыштардың топырақ құнарлылығын, дақылдардың өнімділігін арттыруға, сондай-ақ экологиялық таза өнім алуға әсерін зерттеуде кешенді тәсілді қолдану болып табылады. Зерттеу мақсаты-гуминді тыңайтқыштарды қолдану арқылы ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру технологиясын енгізу. Бұл зерттеудің міндеттерінің бірі "БиоЭкоГум" және "Тумат" сұйық гуминді тыңайтқыштардың әсерінен ашық – қоңыр топырағындағы микроорганизмдер санының өзгеруін зерттеу болды. Алынған нәтижелер бақылаудың көктемгі мерзімінде зерттелетін тыңайтқыштарды қолданумен соя және мақсары нұсқаларындағы жалпы микробтық Сан КАА-ға арналған бақылау нұсқаларына қарағанда 1,5-3,68±0,2*10-6 КОЕ/мл және ЕПА-ға 0,2-1,38±0,3*10-6 КОЕ/мл жоғары екенін көрсетті. Зерттеудің жазғы кезеңінде тыңайтқыштардың ең жоғары тиімділігі соя өсіру кезінде байқалды, мұнда микрофлораның (ЕПА) мөлшері бақылаудан 1,23-1,32±0,1*10-6 КОЕ/мл-ге жоғары. ЕПАдағы ең төменгі ЖМС "Тумат" пайдалану кезінде мақсары нұсқасында анықталды және 1,08±0,1*10-6 КОЕ/мл құрады, бұл 2,11±0,1*10-6 КОЕ/мл. КАА мен Чапек ортасында сұйық тыңайтқыштарды қолдану топырақ микрофлорасының белсенділігін төмендетеді. Соя ЖМС нұсқаларында 0,13-0,17±0,17*10-3 КОЕ/мл бақылаудан төмен, мақсары нұсқаларында – 0,53-1,12±0,17*10-3 КОЕ/мл. Бұл факт дақылдардың жақсы фитосанитарлық жағдайын көрсетуі мүмкін, өйткені саңырауқұлақтар әртүрлі өсімдік ауруларының қоздырғышы болып табылады. "БиоЭкоГум" және "Тумат" сұйық тыңайтқыштарының топырақ процестерін белсендіруші болып табылатын аммонификаторлар мен актиномицеттердің құрамына оң әсері анықталды. Тәжірибелердегі микроскопиялық саңырауқұлақтардың саны төмен болды, бұл органикалық заттардың ыдырау процестерінің басым болуымен сипатталады, тыңайтқыштарды қолдану нәтижесінде бұл топтың саны одан да азайды. Сондай-ақ, Streptomyces (20-дан 30 % - ға дейін) тұқымының актиномицеттерінің басым болуы анықталды, олардың болуы топыраққа ыдырайтын органикалық заттардың енуінің көрсеткіші бола алады.

Мақалада Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы ашық-қызғылт топырақтарының биологиялық қасиеттеріне ауыр металдардың әсерін экологиялық бағалау берілген. Ауыр металдар топырақ биотасының санына, түр құрамына және өмірлік белсенділігіне айтарлықтай әсер етеді. Олар топырақтағы әртүрлі заттардың минералдануы мен синтездену процестерін ғана емес, сонымен қатар топырақтың биологиялық белсенділігін де тежейді. Жұмыста ауыр металдардың топырақтың биологиялық белсенділігіне әсерін зерттеу туралы мәліметтер келтірілген. Қоршаған ортадағы ауыр металдардың мазмұны туралы әдебиеттерге шолу жасалды, олардың кейбіреулері ашық-коңыр топырағының биологиялық қасиеттеріне теріс әсерін сипаттайды. Топырақтағы омыртқасыз жануарлардың түрлері, сондай-ақ ашық-қоңыр топырақтардың ауыр металдармен ластануын бақылау үшін биоиндикатор ретінде пайдалану қажет топырақ ферменттері анықталды. Арнайы химиялық және биологиялық қасиеттеріне байланысты Pb, Cd, Cu, Zu сияқты ауыр металдар биоаккумуляцияға бейім. Кейбір топырақ омыртқасыздары топырақтың ауыр металдармен ластануына ықтимал қарсылық көрсететіні анықталды. Топырақ фаунасы – ашық-қоңыр топырақтарының бұзылу дәрежесін бағалау үшін жақсы көрсеткіш тобы. Алынған нәтижелер Қазақстанның оңтүстік-шығыс экожүйелеріндегі ауыр металлдармен ластануының әсерінен ашық-қызғылт топырақтың биологиялық белсенділігінің өзгеруі туралы білімдерін кеңейтеді.

Мақалада Ленкоран облысының ылғалды субтропиктерінің топырағы туралы жалпы мәліметтер келтіріледі. Басым сары жер топырағының, зерттелетін өңірдің өзіне тән ерекшеліктері, олардың экологиялық-климаттық көрсеткіштермен, сондай-ақ топырақ түзетін тұқымдармен өзара байланысы байқалады. Әзірбайжанның басқа өңірлерінен олардың қалыптасуының негізгі ерекшеліктері теориялық тұрғыдан талданады. Ленкоран облысы топырағының зерттелу тарихы - оларды зерттеудің жекелеген кезеңдері (жылдар бойынша) туралы кейбір мәліметтер келтіріледі. Аталған өңірдің субтропикалық топырағын зерттеу әдеби деректер, сондай-ақ алынған топырақ сынамалары мен топырақ монолиттері негізінде жүргізіледі, олар Әзірбайжан топырағының тиісті бөлімінде топырақ мұражайында көрсетіледі.

Мақалада климаттың өзгеруінің топырақ жамылғысына әсері туралы ғылыми әдебиеттерге қысқаша талдау жасалады. Ө.О. Оспанов атындағы Қазақ топырақтану және агрохимия ғылыми-зерттеу институтының топырақтың құрғау, тозу және антрогендік әсердің күшеюі процестерінде көрінетін климаттық өзгерістердің әсерінен оның өзгеру процестерін зерттеу мәселелері бойынша зерттеу нәтижелері келтірілген.