Оңтүстік Казақстанның интенсивті бақтарында жемістердің өнімділігі мен сапасын арттыру үшін алма ағашының минералдық қоректенуін фертигация арқылы оңтаиландыру

Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін арттыру және жеміс импортын азаи ту бои ынша басымдықтарына жауап ретінде, бұл зерттеу қарқынды алма бақтарындағы әртүрлі тыңаи тқыш қолдану әдістерінің өнімділікке, жеміс сапасына және экономикалық тиімділікке әсерін зерттеи ді. Қазақстанда алма өсіру алаңдарының ұлғаюына баи ланысты тыңаитқыштарды тиімді паи далану өндірісті барынша арттырып, тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін маңызды. Зерттеудің мақсаты - М9-карлик телітамырына егілген Геромини алма ағаштарының өнімділігі мен сапасына үш тыңаи тқыш қолдану әдісінің - NPK тыңаи тқыштарынсыз қолданыстағы технологияның, NPK тыңаи тқыштарын топыраққа енгізудің және фертигацияның әсерін бағалау. Сондаи -ақ әр әдістің экономикалық тиімділігі бағаланды. Зерттеу 2019-2022 жылдар аралығында Қазақстанның Түркістан облысында жүргізілді, онда тыңаи тқыш қолданудың әртүрлі әдістері үшін төрт қаиталанымнан тұратын рандомизацияланған блоктық дизаи н паи даланылды. Негізгі өлшенген параметрлерге жеміс өнімділігі, сапа көрсеткіштері (қант мөлшері, құрғақ зат, қаттылық), макроэлементтердің сіңуі (азот, фосфор, калии) және экономикалық көрсеткіштер кірді. Фертигация ең тиімді әдіс ретінде анықталды, орташа жалпы өнімділік (30,6 т/га), нарықтық өнімділік (28,7 т/га) және жеміс сапасы көрсеткіштері, соның ішінде қант мөлшері (24,1%) және орташа жеміс салмағы бои ынша ең жоғары көрсеткіштерге қол жеткізілді. Фертигация азот, фосфор және калии дің ең жоғары деңгеи лерімен макроэлементтердің сіңуін де жақсартты. Экономикалық тұрғыдан алғанда, фертигация шығындардың тиімділігі жағынан ең тиімді әдіс болып шықты, топыраққа енгізу және дәстүрлі тыңаитқыш әдістеріне қарағанда қолаи лы инвестициялық қаи тарымды қамтамасыз етті. Зерттеу фертигацияның өнімділік пен жеміс сапасын аи тарлықтаи жақсартатынын, сонымен қатар экономикалық тиімділікті оңтаиландыратынын көрсетеді. Қоректік заттарды жеткізу мен сіңіру тиімділігі бұл әдісті  қарқынды алма бақтары үшін ең тиімді әдіс ретінде көрсетеді. Фертигация әдістерін жетілдіру және ұзақ мерзімді бақ өнімділігі үшін тұрақты тәжірибелерді зерттеу боиынша қосымша зерттеулер ұсынылады.

1. Bolatova ZH. B. Proizvodstvo yablok v Kazakhstane: ustoychivoye razvitiye otras- li //Ekonomika i ekologiya territorial'nykh obrazovaniy. – 2022. – T. 6. – № 3. – S. 33-40.

2. [Electronic resource]: Crop production statistics. Access mode: http://fao- stat.fao.org, Accessed: May 2022, free.

3. Asylbek A. M. i dr. Rasprostraneniye gribov rodov Nectria i Neonectria na yugo- vostoke Kazakhstana// Problemy botaniki Yuzhnoy Sibiri i Mongolii. – 2023. – T. 22. – № 1. – S. 21-25.

4. Nurmuratuly T. i dr. Genofond mestnykh i starodavnikh sortov yabloni, grushi, abrikosa i vinograda na yuge i yugo-vostoke Kazakhstana. – 2012.

5. Sagitov A. O. i dr. Rezul'taty ispytaniy integrirovannogo kompleksa zashchity yabloni ot dominantnykh vidov vrediteley na yugo-vostoke Kazakhstana// Plodovodstvo i yagodovodstvo Rossii. – 2013. – T. 36. – № 2. – S. 155-160.

6. Zhandybayev O., Malimbayeva A., Zhumabayeva R. Review of modern methods for optimizing apple mineral nutrition to increase yield and fruit preservaation// Pochvovedeniye i agrokhimiya. – 2024. – № 2. – С. 78-93.

7. Goossens Y. et al. Life cycle assessment (LCA) for apple orchard production systems including low and high productive years in conventional, integrated and organic farms// Agricultural Systems. – 2017. – Т. 153. – С. 81-93.

8. Agroklimaticheskiy spravochnik po Yuzhno-Kazakhstanskoy oblasti [Tekst] / Otv.red.R.D.Kurdin, 1961. - 149 s.

9. Pomologiya: V 5-ti tomakh. T. I. Yablonya / pod obshchey redaktsiyey akademika RAN P-55 Ye.N. Sedova. – M.: RAN. – 2020. – 634 s.

10. Udobreniye i diagnostika mineral'nogo pitaniya plodovo-yagodnykh kul'tur: uchebnoye posobiye / L.A. Mikhaylova, M.G. Subbotina, M.A. Aloshin. – Perm' : IPTS «Prokrost"», 2019.– 247 s.;

11. Ahad S. et al. Nutrient management in high density apple orchards–A Review// Curr. J. Appl. Sci. Technol. – 2018. – Т. 29. – №. 1. – С. 1-16.

12. Mikhaylova L. A., Subbotina M. G., Aloshin M. A. Udobreniye i diagnostika mineral'nogo pitaniya plodovo-yagodnykh kul'tur. – 2019.

13. Ferna ndez F. G., Hoeft R. G. Managing soil pH and crop nutrients// Illinois agronomy handbook. – 2009. – Т. 24. – С. 91-112.

14. Hartemink A. E., Barrow N. J. Soil pH-nutrient relationships: the diagram// Plant and Soil. – 2023. – Т. 486. – № 1. – С. 209-215.

15. Gondal A. H. et al. Influence of soil pH and microbes on mineral solubility and plant nutrition: A review// International Journal of Agriculture and Biological Sciences. – 2021. – Т. 5. – № 1. – С. 71-81.

16. Dospekhov B. A. Metodika polevogo opyta. – 2011.

17. Kondakov A. K., Pastukhova A. A. Metodicheskiye ukazaniya po zakladke i provedeniyu opytov s udobreniyami v plodovykh i yagodnykh nasazhdeniyakh// M.: TSINAO. – 1981.

18. Spivakovskiy N. D., Gel'fandbeyn P. S., Novikov A. A. Treatmentmno-metodicheskiye ukazaniya po agrotekhnicheskim opytam s plodovymi i yagodnymi kul'turami// Michurinsk: VNIIS. – 1956.

19. Ginzburg K. Ye., Shcheglova G. M. Opredeleniye azota, fosfora i kaliya v rastitel'nom materiale iz odnoy naveski// Pochvovedeniye. – 1960. – T. 5. – S. 100-105.

20. Baglay G. I. i dr. Sposob vydeleniya fosfatidov iz masla. – 1954.

21. Embree C., Wright H., Nichols D. Evaluating the accountability of trunk size and canopy volume models for determining apple tree production potential across diverse management regimes// VII International Symposium on Modelling in Fruit Research and Orchard Management 707. – 2004. – С. 237-243.

22. Davis P. F. Factors influencing the keeping qualities of apples in cold storage. – 1917.

23. Temma T., Hanamatsu K., Shinoki F. Measuring the sugar content of apples and apple juice by near infrared spectroscopy// Optical review. – 2002. – Т. 9. – № 2. – С. 40-44.

24. Zhandybayev O., Malimbayeva A., Yelibayeva G. Otsenka vliyaniya razlichnykh strategii upravleniya elementami pitaniya yabloni (malus pumila) v intensivnykh sadakh Kazakhstana. rezul'taty 4-letnego issledovaniya// Pochvovedeniye i agrokhimiya. – 2023. – № 2. – S. 67-77.

25. Alikhanov D. i dr. Algoritm i treatmentma opredeleniya parametrov yabloko tsifrovym metodom// Izdenister natigeler. – 2024. – № 1 (101). – S. 288-299.

26. Di Vaio C. et al. Effect of interstock (M. 9 and M. 27) on vegetative growth and yield of apple trees (cv “Annurca”)// Scientia Horticulturae. – 2009. – Т. 119. – № 3. – С. 270-274.

27. Orken Z. et al. Effect of fertigation on nutrient dynamics of gray-brown soils and apple (Malus pumila) yields in intensive orchards of Kazakhstan// Research on Crops. – 2023. – Т. 24. – № 3. – С. 506-514.

28. Batjer L. P. et al. Effects of various amounts of nitrogen, potassium and phos- phorus on growth and assimilation in young apple trees// J. agric. Res. – 1940. – Т. 60. – С. 101-16.

29. Mohammad Sokri S. et al. Fruit quality and nitrogen, potassium, and calcium content of apple as influenced by nitrate: ammonium ratios in tree nutrition// Journal of Plant Nutrition. – 2015. – Т. 38. – № 10. – С. 1619-1627.

30. Merwin I. A., Stiles W. C. Orchard groundcover management impacts on apple tree growth and yield, and nutrient availability and uptake// Journal of the American Society for Horticultural Science. – 1994. – Т. 119. – № 2. – С. 209-215.

31. Zdravkova A., Krishkova I. Economic efficiency of apple fertilization. – 2017