Бұл мақалада Нұратин тауларының Ақтау тау сілемінің баурайында таралған тың қара сұр топырақтарының негізгі геоморфологиялық көрсеткіштері келтірілді. Зерттелетін топырақ аумағының бедері тау беткейлерінде қалыптасады. Бұл аумақтардың жерлері мал жаю үшін пайдаланылады. Топырақ түзуші жыныстар-әртүрлі тау жыныстарының жоиылу барысында пайда болған аллювиалды-делювиалды қиыршық тас шөгінділері. Қара сұр топырақтар қоңыржай, ылғалды климатта жиі кездеседі, бұл сұр топырақтың жоғарғы аимақтарына тән. Органикалық заттардың топыраққа жыл сайын едәуір түсуі топырақтағы қарашіріктің жоғарылауын, қарашірік горизонттарының үлкен қалыңдығын анықтаиды. Жоғары ылғалдылық карбонаттардың терең шайылуын анықтайды. Тың қара сұр топырақтардың профилінде келесі генетикалық горизонттар ерекшеленеді: қалыңдығы 16-20 см-ге жететін қара сұр түсті гумустық-аккумулятивті горизонт; жоғарғы горизонттардың құрылымы пластикалық, кесектерге аиналады. B горизонттың қалыңдығы 40-тан 80 см-ге деиін және құрамында әктаспен жабылған жәндіктер камералары бар. Түсі қоңыр реңкпен ашық. Қара сұр топырақ белдеуінің топырақтарының маңызды ерекшелігі олардың қаңқа құрылымы. Қаңқа дәрежесі әртүрлі және қиыршық тас шөгінділерінің тереңдігіне баиланысты. Тың қара сұр топырақтардағы максималды гигроскопия мүлдем құрғақ топырақ массасының 2,746-дан 4,819 % - на дейін. Максималды гигроскопиялық құрамның ауытқуы топырақтағы сіңірілген негіздер мен еритін тұздардың мөлшері мен құрамына байланысты. Тың қара сұр топырақтардағы қарашірік горизонт қалыңдығы 60-90 см, қарашіріктің максималды мөлшері жоғарғы горизонтта 6-7 см деңгейінде. Оның егістік горизонттағы мөлшері 2,66-3,34 % құрайды. Топырақтағы фосфордың жылжымалы түрлерінің мөлшері 8,5-9,0 мг/кг , алмаспалы калийдің қол жетімділігі орташа және жоғары (276,9-361,2 мг/кг). Қара сұр топырақтар коллоидты-лай фракцияларына баи, ал органикалық коллоидтар олардың құрамында әдеттегі және жеңіл сұр топырақтарға қарағанда маңызды рөл атқарады. Сондықтан олардың сіңіру қабілеті жоғары.

Құрғақ және жартылай құрғақ аймақт ардағы, соның ішінде Қазақстанның оңтүстік бөлігінде орналасқан Сырдария өзені бассейінінің суармалы алқаптарын қоса алғанда, топырақтың шамадан тыс тұздануы салдарынан «тастанды» немесе жәй ғана «тыңаиған» жерлер санатына жатқызылған алқаптарының көлемі ұлғайып, нәтижесінде күрделі әлеуметтік-экономикалық және экологиялық мәселелер күннен күнге артуда. Қазіргі таңда суармалы егін алқаптарының мелиоративтік жағдайының нашарлауы салдарынан Қазақстанның оңтүстігіндегі төрт облыстың 1,55 млн га суармалы жердің 236,9 мың га немесе 15,2 % қолданыстан шығып қалған. Осыған баиланысты бірінші кезекте тұздану мәселесін шешу жолдарын және оның кеңістікте таралуын анықтауда экономикалық тиімділігі жоғары, сонымен қатар уақытты ұтымды паидалану үшін ГАЖ әдістерін қолдана оырып зерттеу өте маңызды. Бұл зерттеу жұмысының негізгі мақсаты «Азия Агро Групп» АӨК суармалы топырақтарының қазіргі мелиоративтік жағдаиын бағалауда топырақтың тұздану дәрежесін, сондай -ақ кеңістікте таралуын анықтау үшін далалық зерттеу жұмыстарын жүргізу және кері қашықтық салмағы (IDW) мен қарапаиым кригинг (ОК) интерполяция әдістері арасында салыстыру жұмыстарын жүргізіп дәлдігі жоғары болған интерполяция әдісі арқылы топырақтың тұздану картасын құрастыру. Осы мақсатта 300 га суармалы егін алқабына бір метр тереңдікте 0-20 см, 20-50 см және 50-100 см қабаттарынан алынған топырақ үлгілерінің химиялық құрамы бойынша топырақтың су сүзіндісін талдау нәтижесінде алған иондар мен катиондарды, тұздану соммасы және натриидің адсорбциялық коэффициентін ( SAR) жан-жақты талқылайтын, иондардың уыттылық шегін көрсететін статистикалық талдау әдістері көрсетілді. Содан кейін, далалық зерттеу нәтижесінде алынған топырақтың тұздылығы туралы өңделген мәліметтерді паидалана отырып, IDW және ОК интерполяциясы арқылы әрбір қабаттың тұзданған топырақтарының контуры анықталып, тұздану карталары жасалды. Аталған екі интерполяцияны қолдану барысында IDW іріктелген нүктелердің мәндерін картаға түсіруде толық қамтып, OK интерполяциясына қарағанда тұздану дәрежелерінің контурларын толық көрсетті. Нәтижесінде топырақтың 0 -20 см қабатында 224 га тұзданбаған, әлсіз тұзданған – 66 га, орташа тұзданған – 10 га және 20-50 см қабаттарының мәндері осыған ұқсас. Ал төменгі 50 -100 см қабаттарында тұзданбаған – 100 га, әлсіз тұзданған – 54 га, орташа тұзданған 92 га және күшті тұзданған – 54 га, өте күшті тұзданған топырақ анықталмаған.

Мақалада жаздық тритикале егістігінде азот тыңайтқыштарын енгізу мөлшері мен мерзіміне байланысты Ақмола облысының күңгірт қарақоңыр топырағының микробиологиялық белсенділігін зерттеу боиынша деректер келтірілген. Қолданылатын минералды тыңаитқыштар микроорганизмдердің тіршілігіне теріс әсер етпеитіні көрсетілген. Азотты Р₆₀ фонында бөлшектеп және бір мәрте қолдану, топырақтың биологиялық белсенділігінің артуына әсер етеді: каталаза және уреаза ферменттерінің белсенділігі жоғары дәрежеге, дегидрогеназа орташа белсенділік дәрежесіне сәикес келеді. Азот-фосфор тыңайтқыштарын қолдану кезінде микроорганизмдердің саны да артады. Жаздық тритикале дақылына азотты тыңаитқыштарды қолдану кезінде күңгірт қарақоңыр топырақтың микробиомына зерттеу жүргізілді. Күңгірт қарақоңыр топырақта ең көп таралған микроорганизмдердің түрлері - Proteobacteria, Actinobacteria және Firmicutes.

Өсімдіктердің өсуін ынталандыратын бактериялардың өсімдіктермен өзара әрекеттесуі және олардың ластанған топырақты тазарту қабілетіне соңғы жылдары көбірек назар аударылуда. Бұл зерттеуде ризобактериялардың үш штаммы (Enterobacter ludwigi, Enterobacter cloacae және Pseudomonas aeruginosa) олардың Ni-мен ластанған топырақтарды қалпына келтіруге жеке және біріктірілген синергиялық әсерін анықтау жүргізілді. Бидай сынақ зауыты ретінде пайдаланылды. Бидай көшеттері құрамында 57,42; 95,7 және 191,4 мг/кг никель бар топыраққа егілді, содан кейін Enterobacter ludwigii, Enterobacter cloacae және Pseruginosa aeruginosa ризосфералық бактериялардың қоспасымен 30 күндік өңдеуден өттi. Әрі қараи өсімдіктің биіктігі, сабақтар мен тамырлардағы биомасса және хлорофилл мөлшері өлшенді. Тек бір штамм пайдаланған кездегі нәтижеге қарағанда үш бактериялық штаммнан тұратын консорциум пайдаланылған кезде өсімдік өсу сипаттамалары аитарлықтай жақсарғаны анықталды. Нәтижелер Ni-мен ластанған топырақтың синергетикалық биоремедиациясының әлеуетін және зерттелген ризобактериялар арасында өсімдіктердің дамуының жақсарғанын көрсетті. Бұл зерттеудің нәтижелері никельмен ластанған топырақтар үшін арзан, жоғары тиімді микроорганизмдер негізіндегі биоремедиацияны қолданудың нақты дәлелдерін ұсынады.

СТАТЬЯ ОТОЗВАНА

Тау-кен металлургия өндірістерінің әсер ету аймағындағы топырақтағы химиялық элементтерді және құмбалшықты жыныстардың үлгілерін талдау әртүрлі табиғатты қорғау үрдістерін бақылау үшін қажет – топырақтың, жер үсті суларының, атмосфералық ауаның ластану мөлшерін бағалау, сондай-ақ химиялық элементтердің жергілікті таралуын және олардың миграциясын зерттеу. Топырақтағы мырыштың шамалы өсуін топырақ түзетін жыныстардың мөлшерімен түсіндіру керек. Құмбалшықты жыныстардағы селеннің концентрацияның орташа мәні Ce-50 мкг/г шөгінді жыныстардың кларкінен шамамен 2 есе көп. Cu-мыстың мөлшері де шектеулі рұқсат етілген мөлшерден асады. Оның мөлшері қалдықсақтағыштан алынған үлгілердегі шектеулі рұқсат етілген мөлшерден асады: мыстың жалпы формасының мөлшері 18 есе, жылжымалы формасының мөлшері 51,7 есе асады. Топырақта, өсімдіктерде, жыныстарда кенді химиялық элементтердің концентрациясы жоғарылайтын кен орнының аумағының аномальды екенін есте ұстаған жөн. Қалдықсақтағыштан жел эрозиясының әсерінен, оның жұқа бөлшектерін ГОК-тан тыс ұзақ қашықтыққа шығаруына байланысты бұл жерлерде рекультивация жұмыстары жүргізілуге тиіс.

Мақалада Жетісу жағдайында маибұршақ дақылын өсіру кезінде «Тумат» органикалық гуминді тыңайтқышты қолдану қарастырылған. Топырақта қоректік элементтер режимінің өзгеру динамикасы зерттелді. Майбұршаққа фенологиялық бақылаулар және оның өнімділігіне есептеулер жүргізілді. Майбұршақ тұқымын органикалық тыңайтқыш ерітіндісімен себу алдында өңдеу тұқымның өнгіштігін 10-20 % арттырды. Майбұршақ өсімдіктерін бір және екі рет жапырақ арқылы бүрку өсімдіктердің өсуі мен дамуын жақсартып, өнімділігін 21-25 % дейін арттырды, түйнек бактерияларының көбеюіне ықпал етеді. Өндірістік сынақтардың нәтижелері бойынша «Тумат» органикалық гуминді тыңайтқышын майбұршақты өсіру кезінде Қазақстанның оңтүстік облыстарында кеңінен енгізуге ұсынылады.

Тыңайтқыштарды оңтайлы пайдалану биологиялық препараттар мен технологиялар кешенімен ұтымды үйлескенде ғана мүмкін болады. Бұл мақаланың мақсаты-биологиялық заттардың топырақ құнарлылығына және дақылдардың өнімділігіне әсерін, сондай-ақ олардың дақылдардың негізгі ауруларына қарсы қорғаныс әсерін зерттейтін әдебиеттерге шолу. Ауыл шаруашылығында биологиялық өнімдерді қолданудың артықшылықтары көрсетілген егістік дақылдарын өсіру кезінде физиологиялық белсенді заттарды ғылыми негізделген қолдану өсімдіктерді қорғаудың химиялық құралдарын қолданудың салдарын едәуір төмендететіні анықталды. Ауыл шаруашылығында биологияландыру әдістерін кешенді қолдану арқылы топырақтың құнарлылығын арттыру, оның денсаулығын жақсарту, ондағы патогендік микрофлорамен және өсімдік ауруларымен күресу арқылы дақылдардың жоғары экологиялық таза өнімін алуға болады. Яғни, биологиялық өнімдерге негізделген егіншіліктегі экологиялық бағдарланған жүйелер минералды тыңайтқыштардың дозаларын азайтуға, өзіндік құнның төмендеуі және өндіріс рентабельділігінің артуы аясында өнімнің өнімділігі мен сапасын арттыруға мүмкіндік береді.