Макалада географияльщ орналасуы, топография, теселетш жыныстар, климат жэне топырак сипатталган. Топырактыц физикалык жэне химиялык параметрлершщ непзшде топырактыц экологиялык жагдаиы сипатталды жэне орнату шкалаларын паидалана отырып, топыракты экологиялык багалау жYргiзiлдi. Топырак жагдаиларын экологиялык багалау критериилерш тацдау олардьщ орналасу ерекшелiктерiмен, генезиймен, буферизациялануымен, эр тYрлiлiгiмен, топырактыц азып-тозуыньщ эр тYрлi дэрежеймен алкаптарды паидалану жэне есепке алумен аньщталады.

Зерттеулер жYргiзiлген территорияныц топырактары сур-к;оцыр к¥мды, к¥майт жэне сор топырактар. Аймактык топырактар т¥з кышкылынан элсiз кайнайды жэне орта к¥мныц мeлшерi тйесiлi 83,06-дан 91,96 % жэне 78,57-ден 91,96 % аралыгында ауыткиды. Топырактардагы гумустыц мeлшерi 0,88-ден 1,54 %-га дешн ауыткып, гумус кабатыныц тeменгi жагынан кYрт тeмендейдi. Дэл осындай зацдылык коректж элементтердщ жалпы жэне жылжымалы формаларыныц мeлшерлерiнде де аныкталды. Топырак кескшшде карбонаттардыц ец аз шогырлануы с¥р-коцыр к¥мды топыракта аныщталган, бетк 0-18 см кабатта карбонаттардыц мeлшерi 1,3 3 %-ды к¥рады. Карбонаттардыц ец п мeлшерi сор топыракта аныкталды, жогаргы кабаттагы мeлшерi 10,42 % рсет. Ал с¥р-коцыр К¥майтты топырактагы карбонаттар кeрсеткiшi 6,56 %. Зерттелген топырактардагы аныкталган жалпы зацдылык карбонаттардыц мeлшерiнiц кескiн бойыныц тeменгi кабаттарында кeп шогырлануы жэне топырактыц йщру сиымдылыгыныц кeрсеткiшiнiц eте аз екеш (7,06-13,33 мг-экв 100 г топыракта). Топырактыц йщру кешенiнiц к¥рамында кальций катионы басым. С¥р-коцыр к¥^мды топырактыц С кабатындагы алмаспалы натрийдщ мeлшерi 4,26 % кeрсетiп кебiрлi екенi аныкталды, ал с¥р-коцыр к¥^майт жэне сор топырактарда бYкiл кескш бойында кебiрлiк белгiлерi кездеседi.

Зерттеу нысандары болып Батыс Тянь-Шань тау етегшдеп жацбырлы егiншiлiк аумактарыныц тыщ жэне дамыган топырактары табылады. Топырак жамылгысыныц паида болу жэне кещстжтж таралу ерекшелiктерi аныкталды, топырактыц непзп химиялык жэне физика-химиялык касйеттерi аныкталды. Топырак базасыныц жетiлдiрiлген курылымына алдыцгы жэне казiргi зерттеулердщ материалдары ендь Ауыл шаруашылык eндiрiсiнде карк^ынд^ы паидалану жагдаиында топырак касиеттершщ антропогендiк езгерш аныкталды. Топырак картасы жэне 1: 100 000 масштабтагы топырактыц тозу картасы жасалды.

Топырактагы глифосатты аныктау аталган гербицидтщ кещнен колданылуына жэне оныц топыракка эсерш багалау кажетпгше баиланысты Yлкен кызыгушылык тудырады. Алаида, курамында органикалык заттар бар топырактарда, оныц калдыктык мелшерш аныктау эдетте катты кедергiлер баикалатын жэне осы полярлык/ионды гербицидтщ ерекше физика-химиялык сипаттамаларына баиланысты ете киынга согады. Бул макалада Ощустж-Шыгыс Казакстанныц тау бектерiндегi соя немесе жYгерiге арналган Yлкен алацдарда, баска да дакылдар арасында паидаланылатын кец таралган глифосат гербйцйдiн УК-детекторлардыц кемегiмен жогары тйiмдi суиык хроматографияныц аналитикалык аныктау эдiстемесiмен жаксарттык Даиындалган эдiс боиынша глифосатты аныктауды карапаиым, жылдам, тйiмдi жэне сезiмтал эдiс ретiнде карастыруга болады, бул топырак Yлгiлерiн минималды ецдеудi колданады.

Дамудыц крп кезецшде ауыл шаруашылык eндiрiсi Казакстанныц суармалы жерлершщ кунарлылыгын жYЙелi жэне кецейтудi кажет етедi. Сондыктан казiргi агроландшафттардагы экологиялык жагдайды жаксарту, олардагы топырак кунарлылыгын сактау жэне молайту жэне еамдж eнiмдiлiгiн арттыру мэселелерi казiргi кезде ерекше eзектi болып отыр. Экологиялык туракты жэне кауiпсiз технологиялар мен эдiстердi гана емес, сонымен бiрге тутастай алганда ауыл шаруашылык жYЙелерiн устау кажеттiлiгi туындады. Коршаган ортага антропогендiк эсердщ улгаюы галымдарга профилактикалык шараларды багалау мен эзiрлеудi жэне жагымсыз салдарды азайтуды киындатады. Зерттеудщ максаты - биологиялык дакылдарды ауыстыру жYЙесiнде топырак кунарлылыгын арттырудыц негiзгi жагдайларын жаксарту, суармалы жерлердщ eнiмдiлiгiн арттыру жэне экологиялык таза ешм алу. Топырак кунарлылыгын арттырудыц непзп жагдайларын жаксарту, суармалы жерлердщ ешмдШгш арттыру жэне биологиялык дакылдарды ауыстыру жYЙесiнде экологиялык таза ешм алу бойынша жYргiзiлген зерттеулердiц нэтижелерi келтiрiлген. Алынган нэтижелер топырактыц айналуы Yшiн биологиялык дакылдардыц ауысуы топырактагы карашiрiктiц тапшылыгы жок оц балансын калыптастыратынын кeрсетедi. Буган негiзiнен кепжылдык шeптердi, буршакты дакылдарды eсiру жэне биологиялык агенттердi колдану аркасында кол жетгазыдь

Макалада Самур-Дивичин массившщ шалгынды-сур топырактарыныц диагностикалык керсетгаштерше суландырудыц эсерш зерттеу н8тижелерi усынылган. Режимдж бакылаулар бойынша езен жэне суармалы сулардыц лайлыгы аныкталды. Кектемп жацбырлы кезецде езен жэне суармалы сулардыц лайлануы (4,58-5,61 г/л) ед8уiр артады, ал жазгы кезецде таулы аумактарда атмосфералык жауын-шашынныц азаюына баиланысты, лаилылык децгеш кYрт тeмендейдi (0,95-1,76 г/л). Элшенген шeгiндiлер гумуспен (1,0-1,8 %) жэне олардыц суда ерйтiн бeлiктерiмен (0,039-0,043 %), жалпы азотпен (0,09-0,12 %), жогары карбонаттылыгымен (3,2-5,3 %) жэне балшыкты гранулометрлiк курамымен (<0,01 мм=62,4-76,0 %) ерекшеленедi. 0зен жэне суармалы сулардыц елшенген шeгiндiлер суармалы топырактыц морфогенетикалык диагностикасына аитарлыктаи эсер етедь онда оныц профйлiнде жеткiлiктi куатты дакылданган кабат (50-60 см) калыптасады жэне ирригациялык шeгiндiнiц белгiлерi аикын кeрiнедi. Шeгiндi-кYкiрттi топыракты топырактарда гумустыц фракциялык-топтык курамында гумин кышкылдарыныц бiрiншi фракциясы (14,6-18,5 %) жэне фульвок;ышк;ылдарыныц (11,9-15,0 %) басым екеш аныкталды, суармалы топырактарда гумин кышкылдары (26,4-30,7 %) жэне С г_Д.:С ф_Д. (1,3-1,5) аракатынасы салыстырмалы тYPде жогарылаиды. Жалпы химиялык курамы аныкталды. Суарылатын топырактыц жогаргы жыртылатын бeлiктерiндегi SiO2 (50,9-53,2 %) саны аитарлыктаи азацды, ал тeменгi бeлiктердегi СаО максималды мeлшерi 9,8-10,4 % курады.

Макала микроорганизмдердщ 8ртYрлi топтарына эсер ететш сода мен туздар жиынтыгыньщ уыттыльщ шепн аньщтауга арналган. Зерттеу нэтижесшде жогары сатыдагы еймджтерге Караганда топырак микрофлорасы сода 8серiне анагурлым тeзiмдi екендiгi аныкталды. Алайда сода шогыры 0,05 % жогары жогарылаган кезде аммонификаторлар, азот жинактаушылар жэне нитрификаторлар саны темендеидг Бул топырактыц азот режимше керi эсер етуi мYмкiн. Сондаи-ак, туздар жиынтыгы темендеген кезде микроорганизмдер саны артатыны аныкталды. Микроскопиялык сацыраукулактардыц дамуы да сол зацдылыкка ушыраган, бiрак топырагы катты тузданган нускада олар eсуiн жалгастыра бередi. Туздар шогырыныц артуы олардыц санына аитарлыктаи эсер етпейдi. Азотсыздандырушы бактериялар микроскопиялык сацыраукулактар сиякты туздар шогырыныц артуына эсер етпейдi. Топырактыц туздануыныц артуы азот жинактаушы жэне сульфат ыдыратушы бактериялардыц eсуiн тежеидг

Жумыста пестицидтердщ топырактыц биологияльщ бёлсёндiлiгiнё эсер ету н8тижёлёрi кёлтiрiлгён, сондаи-ак биологиялык бёлсёндiлiктi тeмёндётётiн диаг-ностикалык кeрсёткiштёрдi бёлгiлёИ отырып, 4 ёгiстiктё ауыспалы ёгiс айналымындагы шалгындык-каштан топырагыныц жай-йше экологиялык бага бёрiлдi. Республиканыц оцтYстiк-шыFысындаFы шалгынды-каштан топырагында жёмiс-ауыспалы ёгiс да-кылдарыныц (жYГёрi, арпа, рапс, соя) непзшдеп топырактыц физика-химиялык жэне биологиялык касиёттёрi зёрттёлдi. Топырак Yлгiлёрiндёгi пестицидтердщ курамына хроматографиялык талдауыныц н8тижёлёрi керсетыген. Шалгынды-каштан топы-рактарына олардыц пестицидтермен ластануына катысты турактылыгын аныктау максатында биологиялык бёлсёндiлiктiц езгеру д8рёжёсi боиынша зерттеу жYргiзiлдi. Алынган деректер шалгынды-каштан топырактарыныц пестицидтермен ластануына турактылык дэрежесш аныщтауга мYмкiндiк бердi. Топырактык омырткасыз жан-уарлардыц тYрлерi, сондаи-ак шалгынды-каштан топырактарыныц пестицидтермен ластануын мониторингiлеу Yшiн биоиндикатор ретiнде паидалану кажет топырактык ферменттер аныкталды. Алынган нэтижелер Казакстанныц оцтYстiк-шыFыс эко-жYИелерiнде пестицидтермен ластанудыц 8серiнен шалгынды-каштан топырактарыныц биологиялык белсендШпнщ eзгеруi туралы бiлiмдi кецеитуге мYмкiндiк бередi.

Макалада д8стYрлi жэне органикальщ епншыж жагдайында астьщты-сYрi жерлi ауыспалы егiсте жаздык тритикаленщ ешмдШпне минералды жэне органика-лык тыцайткыштардыц жэне алдыцгы сYрi жердщ 8серi туралы 2018-2019 жылдардагы зерттеулердщ н8тижелерi келтiрiлген. Зерттеулерге сэикес, жаздык тритикаленщ егу ал-дында топыракта ылгалдыц жиналуы егiншiлiк жYЙесiне т8уелдi емеспп, алайда кепжылдык шептердщ алдыцгы сYP кезецше тiкелей баиланысты екендiгi аныкталды. ТYЙежоцышка сYрiсi метрлiк топырак кабатында енiмдi ылгалмен жаксы камтамасыз еты-дi - 135 - 136 мм. Бул алдынгы егiс минералды азотпен жаксы камтамасыз етiлген, оныц жиналуы CYP кезенiнде каркынды болатын. Сонымен, егiс алдында 0-40 см топырак кабатында N - NO3 мелшерi д8CтYрлi егiншiлiкте - 17,5 мг/кг, органикалык егiншiлiкте - 23,2 мг/кг курады. Орташа есеппен 2018-2019 жылдары егiншiлiк жYЙесiне карамастан жаздык трйтйкаленiц енiмдiлiгi тYЙежоцышка боиынша еркекшеп кабатымен салыс-тырганда жогары болды. Д8CтYрлi ж8не органикалык егiншiлiк жагдайында трйтйкаленiц енiмдiлiгi тYЙежоцышка бойынша 28,2 ж8не 16,2 ц/га курады, еркекшеп бойынша ол 7,3 ж8не 4,3 ц/га темен болды. Д8CтYрлi епншыжте бакылау нускаларда жаздык тритикале-нщ енiмдiлiгi тYЙежоцышка мен еркекшеп бойынша органикалык епншыжке караганда 43 ж8не 76 % жогары болды.