КYрiштi тамыры аркылы тамшылатып суару кезшдеп тотыгу-тотыщсыздану динамикасыньщ (ТТП) шамасы, кYрiштi туракты сура бастыру т8сiлiмен сугару кезiндегi ТТП шамасынан ерекшеленетiнi зерттеу н8тижесiнде аныкталды. Топыракта туракты суга бастыру кезшде - темiр, кYкiрт, марганец ж8не т. б. сиякты ауыспалы валентп элементтердщ шала тотыктарынан калпына кел^рыген eнiмдер жинактала бастайды. Бул шала тотыкты eнiмдер кеп жагдаида ^рш eскшдершщ eсуi мен дамуына керi 8сер етедi. ТТП маусымдык динамикасын бакылау туракты суга бастыру кезшде баикалатын калпына келтiрiлген eшмдердщ тукымдардыц eнгiштiгiне, кYрiш eскшдершщ eсуi мен дамуына керi 8сердi болдырмаиды, тамшылатып суару топырак мйкроорганйзмдерiне ж8не ^рштщ тамырына оттегшщ жещл жетiмдi тYрiмен жеткiлiктi камтамасыз етуге ыкпал ететшш кeрсеттi. Туракты суга бастыру кезшдеп топыракка Караганда, тамшылатып суару кезшдеп топыракта Fe²⁺ курамыныц зацдылыкка саи тeмендiгi баикалды. Тамшылатып суару кезшде топырактагы ^гарттщ екi валенттi тYршщ мeлшерi бакылау кезещнщ барлык мерзiмiнде туракты суга бастырылган топыракка Караганда тeмен болып шыкты.

Макалада ТYркiстан облысы Ш8уiлдiр алкабыныц 42 шаруа кожалыгыныц топырак;-агрохимиялык; тYсiрiлiмдерiнщ н8тижелерi кел^рыген. Зерттеу нысаныныц акпараттык жYЙесiнiц деректер базасына гумус курамы, топырактыц туздану д8режесi, фосфор мен калийдщ жылжымалы формаларыныц мeлшерi ж8не топырак Yлriсшщ 225 нYктелершщ рН шамасы бойынша географиялык байланыскан (бойлык, ендж) аналитикалык деректер кiрдi. 42 шаруашылыктыц зерттелген 500 га аумагыныц 495,6 га немесе 99,1 %-ында гумустыц ж8не жецы ыдырайтын азоттыц мeлшерi ете темен екендiгi, фосфор мен калийдщ мeлшерi «алакат» (мeлшерi теменнен жогарыга дешн) екендiгi аныкталды. Тыцайткыш колдану аталган шаруашылыктарда тузданган топырактыц кунарлылыгын ж8не ауыл шаруашылыгы дакылдарыныц ешмдытн арттырудыц мацызды факторларыныц бiрi болып табылады. Бул жагдайда азот тыцайткыштары ец тйiмдi болып табылады, фосфор мен калии тыцайткыштары бiршама тиiмдi пайдалануга ж8не д8ндiк жYгерiнiц ешмдытн арттыруга мYмкiндiк бередi, ол тузданган топырактардыц д8режесiне (децгешне) байланысты шамамен 11,4-40,0 % курайды. Тыцайткыштардыц дифференциалды дозаларын танаптар бойынша олардыц топырактардагы камтамасыз етiлу д8режелерiн ескере отырып енгiзгенде, олардыц пайдалану коэффйцентi жогарылайды, ал шыгымы азаяды. Топырак кунарлылыгын сактау ж8не д8ндiк жYгерiнiц ешмдытн арттырудыц инновациялык технологиясын шаруашылыктардыц танаптарында топырак;тьщ минералды элементерiмен к;амтамасыз етуше байланысты оптималды тыцаит^ыш жYЙесiн к;олдану усынылады.

Мак;алада ауылшаруашылыгы айиалымыиаи шыгып к;алгаи «тастанды» туздаигаи жерлердi аиыщтауга арналган ашытыдты (гарыштык;) тэсiлдi к;олдаиу бойыиша жумыстардын иэтйжелерi келрыген. Шэуiлдiр суамалы алк;абыиын орталык; белтнде «ен жогаргы ук;састык;» тэсiлiмеи iрiктеу классйфйкацйясыиын кемегiмеи б1р мерзiмиiн (тамыз) бiриеше жылдагы Landsat 8OLE тYсiрiлiмдер серйясыиыи дешйфрлеу жолымеи туздаигаи топырак;тары бар тастаиды «тыщайгаи» егiстiктер белшш алыиды. Landsat 8OLE мультйспектрлiк тYсiрiлiмдерiнде жiктеудi «жалгаи тYстер» каиалдарыиын (7-5-2) комбинациясында жYргiздiк. Соиымеи бiрге «тыщайгаи» жерлерге топырак;тардын туздаиу дэрежесi бойынша багалаиды.

Мак;алада тук;ымдарды егу алдында ендеу жэне тамырдан тыс ендеу тYрiнде соя дак;ылына суйык; экологиялык; таза бйотыщайтк;ыттарды к;олдану и8тйжелерi берiлгеи. Колдаиылгаи тынайтк;ыштарга байланысты соя есiмдiктерiиiн есуiие жэие жапырак;тарынын елшемiие жYргiзiлгеи феиологиялык; бак;ылау м8лiметтерi келтiрiлгеи. еиiмдiлiк керсеткiштерiие есеп жYргiзiлгеи: есiмдiктердiн саиы, жемiс тYЙiидерiиiн саны, буршак;тарынын саиы, буршак;тарыиын салмагы. «БиоЭкоГум» жэие «Ризовит-Акс» суйык; препараттарыиын Алматы облысынын сур топырак;тары жагдайыида соя еамджтершщ есуiие, дамуыиа еиiмдiлiгiие он 8серi аиыщталды.

Макалада «Агропарк Оцтустж» ЖШС епстж алкаптарына журпзыген агрохимияльщ зерттеудщ м8лiметтерi келрыген. Ашык кара коцыр жэне шалгынды Кара коцыр, тузданбаган жэне сортацды топырак улплерше химиялык талдау жYргiзiлдi. Жалпы гумус жэне жецы гйдролйзденетiн азотпен топырактыц ете темен жэне аз Камтамасыз етыгендт аныкталды. Жылжымалы фосфор мен алмаспалы калиидщ мелшерi боиынша ала-кулалылык баикалады. Ауыл шаруашылыгы дакылдарын есiруде азот пен фосфор негурлым тйiмдi тыцаиткыштар болып табылады. Сондаи-ак калии тыцаиткыштарын агрохимиялык картограммага сэикес енгiзу керек. Топырактагы органикальщ заттардьщ жетгалжт тепе-тецдтн сак;тау y™^h органикалык; тыщаит^ыштарды к;олданып, жемшеп дак;ылдарын eсiре отырып, ауыспалы егiстiктi сак;тау к;ажет.

Фосфор тьщайтк;ыштарын P0; P150, P200 (эрекет етуш1 зат) жэне азотты N60, калййдi K70, микроэлементтер - кобальтты (C02), молйбдендi (Мо) аталган фосфордыц Y^m фонында жоцышканыц ''Кекорай'', ''9ймтал'', "Кекбалауса" атты жаца сорттарыныц енiмдiлiгiне эсерi аныкталды. Фон ретшде кабылданган P0 (фосфорды енпзуаз), P150 жэне Р200 нускаларын салыстыру аркылы фосфор дозаларыныц жогарылауына карай тйiмдiлiгiн есетiндiгiн керсетедi. P0 кезшде «Кекорай» сорты егiстiгiнде кур^гак шеп енiмдiлiгi 13,2 т/га, P150 кезшде - 15,9 т/га жэне Р200 кезшде -17,3 т/га, «Кекбалауса» сорты -13,9 т/га, 16,7 т/га жэне 17,5 т/га жэне «9ймтал» сорты - 11,2 т/га, 14,4 т/га жэне 15,7 т/га-ны курайды. Жалпы алганда, сорттардыц тыцайткышка реакциясы бойынша айырмашылыгы элсiз байкалады, олардыц барлыгы тыцайткышка бiрдей дэрежеде эсер етедь Дегенмен Yш сорттыц шшде "Кекбалауса" сорты жогары енiмдiлiгiмен ерекшелендь

Макалада Акмола мен Караганды облыстарындагы кейбiр eндiрiс аимактарыныц экологиялык; жагдаиы карастырылган. Акмола облысындагы Калачи ауылыныц, Караганды облысындагы - Жезказган, Балкаш калалары мен Акшатау жэне Акжал ауылдары боИынша топырак^пен су курамындагы ауыр металдарды (Pb, Zn, Cu) аныктау нэтижелерi келтiрiлген. Зерттеу нэтижелерi Zn пен Cu металдарыныц eндiрiс аимактарында топырак^пен су курамында нормадан ауытку баикалган,ол сол аимактарга жумыс iстеп турган кен орыннан атмосфералык ауадагы шацыныц болуымен тYсiндiрiледi. Акшатау мен Акжал ауылдарындагы (Новоцинк территориясында) топыракта мырыштыц артуы баикалса, Жезказганда артезиан суында корасынныц екi есе, ал ашык су келдершде терт еседеи екенi баикалган. Акмола мен Караганды eндiрiс аимактарында ауа, топырак^пен судагы радиациялык фонын жэне ауыр металдарга жш мониторинг жYргiзiлу кажет.

Зерттеулер к;аз1рп уакытта ауыл шаруашылыгы пайдалаиуыидагы жердщ куиарлылыгыиыц каиагаттаигысыз жай-кYЙiи кeрсетедi. Мйль-Карабак аймагыида топырактыц эрозияга ушырауы (оныц iшiиде ирригациялык; эрозия) жэне сортацдаиуы ед8уiр есп. Эзiрбайжаида суармалы жерлердщ ед8уiр белт белгiлi бiр дэрежеде туздаиуга ушырагаи. Эзiрбайжаииыц орталык бeлiгiиде, 8сiресе Кура-Араксии ойпатыида туздалгаи жэие сортацдаигаи жерлердщ болуы бYгiигi тацда иегiзгi проблема болып табылады. Кура-Араксии ойпатыиыц шамамеи 60 %-ы 2,2 мли гектарды курайтыи алкап -орташа жэие катты сортацдаигаи топырагы бар жерлер. Топыракты эрозиядаи коргау Yшiи агрохимиялык, мелйоратйвтiк жэие агромелйоратйвтiк iс-шаралар кешенш колдаиу мYмкiи. Коисерватйвтiк шаруашылыктыц артыкшылыгы: топырак эрозйясыиыц тeмеидеуi, жаиармай меи жумыс кYшiи пайдалаиу шыгыидарыиыц азаюы, су ресурстарыи пайдалаиу тйiмдiлiгiи арттыру болып табылады. Туракты катардагы епс жYЙесiи колдаиумеи катар, ол топырак бетшде eсiмдiк калдыктарыи сактау, еймдж шаруашылыгы саласыидагы шыгыидарды азайту, eндiрiстiк тыныидарды азайту жэие топырактыц физикалык, химиялык жэие биологиялык касйеттерiи ед8уiр жаксарту Yшiи мYмкiидiк тугызады.

Ассинг И.А. сиякты эйел-галымдардан калган кешнп м^ра ерекше багалауды кажет етедг Олардын енбектерi топырактану гылымыньщ iргелi жэне колданбалы мэселелерiн шешуде eзiндiк гылыми жэне бейстандартты емес тэсiлдерiмен ерекшеленедi. Ассинг И.А. зерттеулерi осы кYнге дейiн Казакстаннын биогеохимия, генетика жэне топырак географиясы салаларынын негiзiн салушы ретiнде манызды болып табылады. Елдегi болган барлык киындыктарды бiрге бастан кешiрген топырактанушы эйел-галымдар зерттеулерiнiн к¥ВДылыгын кайта карастыруды кажет етепндей мол енбек сiнiрдi. Ол алдымен гумустык заттардын к¥р^амы мен касиеттерш зерттеудi талап ететiн, тау топырактары мен олардын тYрiне сэйкес келетш жазык аймактагы топырактардын айырмашылыктарын негiздеу Yшiн гылыми ж^мыстар журпзвдг Б^л топырак эрозиясынын жогарылауына алып экеледi. Осы зерттеулер ауыл шаруашылык саласында топырак эрозиясынын себебш аныктауга кемектесе ала ма? Ассинг И.А. зерттеудщ к¥ВДылыгы - Казакстан топырагынын одан эрi зерттеудiн сенiмдi бастауы болып табылады.