Мацалада царастырылып отырган антропогендж ландшафтардагы топырацтузыу ерекшелжтершщ улкен теориялык;, практикалык;, экономикалык; жане экологияльщ мэш зор, ce6e6i пайдалы цазбаларды енд1ру бушл злемде табиги ортаньщ елеул1 мелшерде деградацияга ушырауына алып келедь Адамньщ цызметшщ арк;асында езгер1ске ушыраган ландшафтарда табиги компоненттердщ байланысы бузылган. Ландшафтыц экологиялык; жагдайыныц мацызды индикаторы топырак; жабындысы болып табылады. Осы зерттеулердщ нэтижес1нде техногендж ландшафтардьщ экологиялык; жагдайына бага бершген, сондай-ак; бул1нген экожуйелерд1ц топырак; жабындысын к;алпына келт!ружылдамдыгы жэне багыты болжанган.

Макала в.О.Оспановтьщ топырактыц йщрпштж кабыет1 туралы ипмшщ сексен жылдык; кезещне арналган. 1933 жылы эз1рленген «Оспанов эсерЬ, <0,0002 мм колл оидтык мел шердеп топырак дисперсиясыньщ мицелярл ык К¥Р^ЫЛЫСЫ туралы гипотездж тусшжтерд1 мойындамаудыц бастамасы ретшде гасырлар бойы ез мэнш жоймайтынын KepceTTi. «Оспанов acepi» - бул инновацияльщ ойлардьщ талантын ынталандырушы релшщ жэне инновацияльщ идеяларды кабылдау к;иындыгыныц кернею мысалы.

Ka3ipri кезде Оцтустж Казахстан облысыньщ топырацтарыньщ непзп типтер1, олардьщ генезис! жэне кещстжте жайгасуы зерттелген. Алайда, экологиялык; жагдайдыц нашарлауы жэне олардьщ табиги езгешелшнщ нэтижесшде топырацтьщ генетикальщ цасиеттершщ дифференциациялануы топыраада антропогендж эсер етудщ терец жэне жан-жацты зерттеу цажетпгш айк;ындайды. Осыган байланысты мацалада ашьщ боз топырак;тардыц непзп цасиеттерше антропогенд1к эсер ету жэне Оцтуст1к Казак;стан облысы Мак;таарал ауданыньщ топырак;тарыныц к;¥нарлылыгын арттыружэне сак;таужолдары к;арастырылады

Батые Казахстан аумацтарындагы мунай-химиялык; заттармен ластанган топырак;тардьщ экологиялык; жагдайы жвншде жаца маглуматтар алынган жэне оларды тазарту жолдары к;арастырылган. Топырацты тазартуда микроагза-деструкторларды к;олдана отырып, агрофитомелиорациялаудьщ тшмдшп жогары. Сонымен к;атар, мунай кэсшорындарындагы топырак;тарды тазартуда сорбенттерд1 енд1рудщ тшмд1 жолдарын тауып, оны ic жузшде журпзудщ мацыздылыгы ерекше. Солардьщ шшде 1он,ыр кем1рдщ тазарту цабтеттшгш айта кеткен жен.

Журпзыген зерттеулер нэтижесшде келтабанды суармалы жерлердщ топырак; жамылгысыньщ жэй-куш аньщталып, климат жэне адами факторларга байланысты топырацтыц деградацияга ушырау урдюнщ деректер1 аньщталды.

Зерттеулер журпзу нэтижесшде суга бастыра суару жагдайында кур1штщ к;алдьщтары мен тамырларына Караганда жоцырцща к;алдык;тары мен тамырлары царцынды ипритшдт аньщталган.

1ле Алатауыньщ етегшдеп топырактьщ бетю кунарлы цабаттары жыртылып, топырактьщ астыцгы цабаттарымен немесе теменп кемшген абаттарымен араласып кетед!. Зерттеулер экологияльщ таза кекешс дацылдарымен улкен мегаполис Алматыны цамтамасыз ету уппн топырацтьщ физикалык су-физикальщ, химиялык жаксартуды кездейд1. Ец алгаш эр турл1 суару жагдайында кекешс ауыспалы ericTiri жагдайында топыратьщ касиеттерш жаксартуга жэне оньщ етмдиппн арттыруга эсер eTyi максатында 6noK0Mip кдлданылады. Тэжрибе нускдлары тамшылатып, атыздык; жэне спринклерлж суару жагдайында бакылау, биокем1р енпзыген нуск;алардан турады. Зерттеу нэтижелершщ KepceTyi бойынша биокем1р топырак; ылгалын сатайды, тэж1рибе нускдларыныц бэршде (бацылау, биокем1р) кекешс дак;ылдарыныц ecyi мен дамуыньщ бацылау нускасымен салыстырганда езгешелт шамалы.

Мацалада Муган жазьщтыгынын; суармалы шалгынды-боз топырацтарыныц тип-Tepi, жер асты ыза суларыныц терецдт, туздану дэрежесшщ езгеру1, тэж1рибе тел1мшщ топырацтарыныц 0-100 см цабатындагы туздардьщ мелшерш ескере отырып, олардьщ непзшде 1:1000 масштабында олардыц туздануыныц карта-схемасы жасалгандыгы туралы деректер келт1р1лед1. Осы карта-схемада олардьщ гранулометриялык; цурамына байланысты туздану дэрежеа есептелшдь Жогарыдагы мазмундалгандарды назарга ала отырып, осы топырацтарды жацсарту ушш агромелиоративт1к ic шаралар усынылды.

Арарат жазьщтыгыныц содалы сорлары-сортацдарыныц механикалык; цурамы шаятын сулар мен химияльщ мелиоранттардьщ к;ажетт1 мелшерлерш есептеген кезде ерекше эдктерд1 талап етедь Осы топырацтарды мелиорациялаган кезде барынша цажеттШк бойынша топырак;к;а енпзыген 1%-дьщ куюрт к;ыцщылы пайдаланылды, сондыцтан чектердщ эр турл1 тел1мдерш жэне нуктелерш мелиорациялаганнан кейш мелиорацияланбагандьщ немесе жацадан тузыген CaS0₄ жэне MgS0₄ жинацталуы орын алды. Мелиорациялау ymiH концентрацияланган KyKipT к;ышк,ылын пайдалану 9p6ip тел1мге кук1рт к;ышк;ылын белшектеп енг1зуге мумюнд1к беред1, бул жагдайда мелиоранттьщ 25-30 т/га жумсалуын унемдеуге, мелиорацияланатын тел!мд1 игеруд1 арзандатуга жэне чект1 б1ркелю мел иорациялауга мумюнд1к беред1.

Кен орныньщ YHiHflinepi техногендьбулшген жерлерде еамджтщ ездшнен есу дэрежес1 бойынша булшген экожуйелерд1 табиги жолмен игеруге к;атысатын ес1мджтердщ биологияльщ етмдйпгшщ нэтижелерш керсетед1 жэне ен, алдымен техногендж-булшген жерлерд1 игеруде еймджтщ релш жэне бастапцы топырацтузыу урдшнщ журш жатк;анын керсетед!. «Жацатас» кен орыныньщ eciMfliK ездшнен ескен тел1мдершде де бастапцы топырақ тузшу ypflicTepi аньщталды. бамдш б1рльжарымды ескен жерлерде топырак;тузыу ypflici байкдлмайды немесе баяу журедь Буршак; туқымдастардан (шецгел), курдел1гулдыер туымдасынан (жусанньщ турлер1), шаршыгулдыер тукымдасынан (бетеге], к;ылша тук;ымдастарынан эфедра жэне а стык; тук;ымдастарыныц эр турл1 турлер! аньщталды. Микрозоофаунаньщ Heri3ri екшдер1 микроартроподтар мен коллемболалар болып табылады. GciMfliK б!рл! жарымды ескен жерлерде микрозоофауна екшдер! аз кездеседь Жанатас кен орныньщ топырак-грунттарында микро жэне мезофауна еюлдершщ болуы, eciMfliK цорепнщ жет1спеушен, табиги-климаттык; жагдайлардыц к;атацдыгынан бастагщы топырацтузыу ypflici ушндыерде элаз, баяу журед1 деп санауга Heri3 беред1.

Эрозия ypflici топырак; цунарлылыгын курт азайтып, олардьщ агрохимияльщ курамын темендетедь Сериалы танаптардагы топырак; эрозия сын мецгеру, осы урдктщ дамуынын, сапалы жагын ашады. Сондьщтан ауыл шаруашыльщ мамандары эрозияга карсы ic - шараларды кешещц турде журпзе отырып, бар куш - иагерлерш суармалы жерлерд1 сактауга жэне жацсартуга багыттаулары THic.

Емен агашы есетш Батые Казахстан облысындагы Орал езеншщ ацгарындагы жайылмада 60-100 см к;абатта ылгал коры 61,4-66,6 мм дешн жинак;талады, ал жайылмалы кемерде бул керсетюш 29,4-32,3 мм дешн темендейдь

Мацалада арнайы ауыспалы епстжтерде минералды тыцайтк;ыштарды, соньщ шшде фосфорды узак; жэне жуйел1 турде к;олданган кезде фосфор проблемасын зерттеу нэтижелер1 келт1р1лген. Фосфор тыцайтк;ышын узак; уак;ыт цолдану топырак;тагы жалпы фосфордын, мелшерш арттырады. Азотты-калийл! тыцайтк;ыштармен 6ipre фосфор тыцайтк;ыштарыныц эр турл! мелшерш енпзу топырак;тагы минералды жэне органикалык; фосфордыц мелшерше эр турл1 эсер erri. Суармалы куцпрт к;ара к;оцыр топырак;тардагы органикалык; фосфордьщ улеа минералды фосфордыц мелшерше Караганда жогары.

Мацалада табиги жэне суармалы шалгынды-боз топырацтарды микроморфологиялык; зерттеудщ нэтижелер1 бершген, олардыц ерекшелжтерь узак; уак;ыт суарумен байланысты жыртылатын к;абат жэне жыртылмаган цабаттардыц микроцурылымдарыньщ деградацияга ушырау белплер1 аньщталды.