Бұл мақалада Навоин облысы Нұрата ауданының "Қызылча" массивтерінде таралған тау–қоңыр топырақтарының морфологиялық, агрохимиялық, агрофизикалық қасиеттері жинақталған. Зерттелетін аумақты геоморфологиялық тұрғыдан алты аймаққа бөлуге болады. Зерттелетін негізгі аудандар теңіз деңгейінен 1250-1500 метр биіктіктегі орташа тауларда орналасқан. Бұл геоморфологиялық аймақтың топырақ түзуші пародиялары негізінен гранит, әктас және кварцит болып табылады. Тік беткейлерде кішігірім учаскелер элювиалды, делювиалды және пролювиалды шыққан шеміршек тәрізді ұсақ жер қыртыстарымен жабылған. Қоңыр топырақтар аз қуатты, әлсіз карбонатты, жоғары камедиялы, қатты қаңқалы және осы генетикалық типтің типтік өкілдері емес. Топырақ түзілу процесі қиыршық тасты делювий мен элювийдің, тығыз байырғы жыныстардың бұзылу өнімдерінде жүреді. Тау-қоңыр топырақтардың шымтезек горизонтындағы қарашірік мөлшері 2,6 % құрайды, профильден төмен қарайоның мөлшері біртіндеп азаяды. Шым қабатындағы жалпы фосфор мөлшері 0,120–0,135 %, калий-2,017 %. Топырақ алмасу калийінің мөлшері бойынша аз қамтамасыз етілген (212,1 мг/кг). Натрий мен төменгі горизонттағы фосфордың жылжымалы формаларының мөлшері шамалы – 4,5-10,0 мг/кг. Жоғарғы горизонттағы карбонаттардың мөлшері 3 %-дан аспайды. Карбонаттардың максималды жинақталуы 30–45 см және 100–120 см қабатта байқалады, мұнда олардың мөлшері 9 % құрайды. Сіңіру қабілеті 100 г топыраққа 16-19 мг/экв құрайды, бұл минералды және органикалық коллоидтардың көп болуына байланысты. Топырақтың гранулометриялық құрамында ірі шаң (0,05-0,01 мм) және ұсақ құм (0,1-0,05 мм) - (43,36–19,48 %), жібек фракциясы - 8,16–12,80 %, физикалық саз фракциялары басым - 26,26–37,30 %.

Бұл мақалада Навои облысының Нұрата ауданының таулы жазықтарында таралған боз шөлді топырақтардың агрохимиялық және агрофизикалық сипаттамалары келтірілген. Геоморфологиялық қатынастар бойынша зерттелетін аудандарды 6 аймаққа бөлуге болады. Зерттелетін негізгі аудандар теңіз деңгейінен 250-400 абсолютті биіктікте орналасқан. Бұл геоморфологиялық аймақтың топырақ түзетін жыныстары - эолдық сипаттағы құмды төбелермен жабылған аллювиалды-пролювиалды шөгінділер. Шөлді-құмды топырақтарға генетикалық горизонттарға әлсіз саралану тән. Профилге сәйкес қарашірік мөлшері біртіндеп азаяды, бірақ оның едәуір мөлшері жоғарғы горизонттарда 0,35-0,56 % байқалады. Жоғарғы горизонттағы жалпы фосфорлардың мөлшері 0,65-0,80 %. Бұл топырақтар жылжымалы фосформен жеткіліксіз қамтамасыз етілген 12,2-12,5 мг/кг. Калиймен алмасу мүмкіндігі де төмен 77,1-132,6 мг/кг. Жоғары бетіндегі СО₂ карбонатының мөлшері төмен 4,6 %. Профильден төмен қарай СО₂ пайызы біртіндеп артып, 40-70 см тереңдіктегі максимумға жетеді 9-10 %. Механикалық құрамы бойынша бос құмды топырақтарда ірі құм фракциялары басым; әсіресе ірі құм фракциясының мөлшері жоғары (54,20-59,7 %). Тұнба фракциясы (4,24-10,5 %). Физикалық саз топырақта 11,66-20,46 %. Микроагрегат төмен және жоғарғы горизонттарда 2,5 7 % - ға дейін, ал профиль бойынша төмен қарай 14,5 % - ға дейін артады. Боғара-шөлді құмды топырақтар төмен сіңіру сыйымдылығымен сипатталады, ол тозған негіздердің қосындысы бойынша 100 грамм топыраққа 4-6 мг/экв құрайды. Жұтылу сыйымдылығы органикалық және минералды коллоидтардың құрамына, топырақ ерітіндісінің реакциясына байланысты.

Жүргізілген далалық маршруттық зерттеулердің нәтижелері бойынша топырақ жамылғысының қазіргі жай-күйін бағалау мақсатында Кентау қаласының маңын және Шаштөбе, Қарнақ, Баялдыр, Хантағы, Бүргем, Кұшата елді мекендерін қамтитын аумақ шегіндегі антропогендік түрлендірілген топырақтың морфологиялық және негізгі химиялық қасиеттері зерттелді. Алынған материалдар негізінде топырақтың жай-күйіне экологиялық бағалау жүргізілді, негізгі ластаушы элементтер анықталды, олардың таралу заңдылықтары зерттелді.

Мақалада Ленкоран облысының жартылай ылғалды субтропиктерінің сұр-қоңыр (каштан) топырақтарының микробиологиялық сипаттамасы туралы ақпарат берілген. Алынған мәліметтер жеке биотоптардың: дәнді дақылдар үшін табиғи және мәдени суармалы ценоздың салыстырмалы аспектісінде талданды:. Микроорганизмдердің саны мен топтық құрамы бойынша көрсеткіштер салыстырылды. Жеке-жеке топырақ тереңдігі бойынша микробиотаның сандық көрсеткіштерінің өзгеру динамикасы зерттелді. Сұрқоңыр топырақтың жеке кіші түрлерінің микроорганизмдерінің саны туралы алынған мәліметтер негізінде осы өзгерістерді сипаттайтын кестелер жасалды. Топырақтың осы кіші түрлерінде микробиотаның орташа саны 4,1-3,7-ден 1,8-3,4 млн/г-ға дейін өзгергені анықталды. Табиғи және өсірілген биотоптардың микроорганизмдерінің топтық құрамында 75,5-74,8 %-ға бактериялар басым. Актиномицет, спора түзетін бактериялар мен саңырауқұлақтар үлесіне тиісінше 24,7-24,2 %; 18,9-24,4 % және 0,3-0,5 % келеді. Микроорганизмдердің сандық көрсеткіштерінің өзгеруі зерттелген топырақтың қарашірік жағдай-ымен тығыз байланысты.

Сирек кездесетін, жойылып бара жатқан өсімдіктер өсетін жерлердің топырақэкологиялық жағдайларын зерттеу топырақ-өсімдік жамылғысының антропогендік бүлінуін, жайылымдық дигрессияны, көшкіндер, жартастар түріндегі эрозиялық үрдістерін, топырақтың әр түрлі дәрежедегі шайылымдығын көрсетті. Сирек кездесетін, жойылып бара жатқан өсімдіктертүрлері өсетінтопырақтарзерттелді. Топырақтың морфогенетикалық ерекшеліктері олардың аналитикалық қасиеттерін түсіндірумен сипатталған. Өсімдіктердің морфологиялық және экологиялық сипаттамалары берілген.

Мақалада Алматы облысы Балқаш ауданы «Береке» шаруа қожалығының күріштібатпақты топырақтарының гумустық жағдайына «Тумат» және «БиоЭкоГум» биопрепараттарының әсерін салыстырмалы зерттеу нәтижелері келтірілген. Картографиялық материалға жасалған талдау «Береке» ШҚ топырақтарының жыртылатын қабаты гумустың өте төмен мөлшерімен, жеңіл ыдырайтын азоттың аз және кейбір жерлерде орташа мөлшерімен сипатталатынын көрсетті. Жылжымалы фосфордың мөлшері бойынша біркелкі таралмаған және ауыспалы калийдің мөлшері бойынша өте төмен және төмен болуымен сипатталады. Алынған материалдар негізінде осы шаруашылықтың топырағы құрамындағы гумустың, жеңіл гидролизденетін азоттың, фосфордың жылжымалы формасының және ауыспалы калийдің мөлшері бойынша «Жер ресурстарын қорғау мен пайдалануды мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру жөніндегі нұсқаулығына» БҚ 03.7.0.6.06-96 сәйкес деградацияға ұшыраған деп қорытынды жасау керек. Өнімділігі төмен күрішті-батпақты топырақтарға биомелиоранттарды енгізу вегетациялық кезеңнің ортасында гумус сапасының жақсаруына әкелетіні анықталды, дегенмен оның мөлшері осы кезеңде өзгермейді. Бүкіл вегетациялық кезеңде танаптарда тұрақты су қабатын қажет ететін күріш дақылының әсерінен, су басқаннан кейін күріш топырақтарында қалпына келтірілген жағдайлардың басым болуы нәтижесінде жылжымалы формалардың жойылуына әкелетін миграциялық үрдістер байқалады, органикалық заттар мен химиялық элементтердің жылжымалы түрлерінің топырақтың жоғарғы қабатынан төменгі қабаттарға дейін шайылуына әкеледі. Топыраққа биомелиоранттарды енгізу және олармен тұқымдарды өңдеу гумустың ерігіштігін төмендететіні анықталды, яғни лабильді гумустық заттардың аздаған мөлшері жыртылу қабатынан төменгі қабаттарға және күріш алқабынан тысқары сарқынды сулармен шайылады. «Береке» шаруа қожалығының күрішті-батпақты топырақтарының құнарлылығын қалпына келтіру гумустың тек сандық емес, сапалық құрамын да реттеуге негізделуі керек. Биомелиоранттар мен сидератты дақылдарды қолдану арқылы, ауыспалы егісте өсірілетін дақылдар үшін, органикалық заттардың лабильді түрлерінің режимін оңтайландыру орталық буын болып табылады.

Агрохимиялық зерттеулерді дамыту еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылығы жерлерін ұтымды және тиімді пайдаланудың, топырақ құнарлығын сақтау мен молайтудың, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттырудың негізі болып табылады. Тыңайтқыштарды дұрыс пайдаланбау топырақ жамылғысының бұзылуына, топырақтағы қоректік заттардың қорының сарқылуына әкелуі мүмкін. Соңғы жылдары елімізде орын алып отырған жерлердің топырақ-экологиялық және мелиоративтік жағдайының нашарлау процесі, топырақ құнарлығы мен ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігінің төмендеуі тыңайтқыштарды ұтымды пайдалануда жаңа шешімдер қабылдауды талап етеді. Бұл зерттеулерде Алматы облысының қарапайым сұр топырақтарында минералды және гуминді тыңайтқыштардың әртүрлі дозаларының пияз дақылының фотосинтетикалық көрсеткіштеріне, өнімділігіне және тыңайтқыштарды қолданудың экономикалық тиімділігіне әсері зерттелді. Алынған нәтижелер пиязшықтардың қалыптасуы фазасында өсімдіктердің құрғақ биологиялық массасы 3,15- тен 5,35 т/га-ға дейін өскенін көрсетті. Бұл кезеңде жапырақтың ауданы 34,6 - 50,8 м²/га шегінде ауытқыса, ал танаптағы дақылдың фотосинтездік потенциалы 1,073 - 1,829 млн м²/га құрады. Жалпы өнімділіктің ең жоғары көрсеткіші фосфор мен калийдің екі еселенген дозасы фонында азоттың үш еселенген дозасын қолдану нұсқасында (83,6 т/га) және органоминералды тыңайтқыш гуминді «Тумат» толық минералды тыңайтқыштардың екі еселенген дозасы фонында пайдаланған кезде (82,6 т/га) байқалды. Қосымша салыстырмалы тауарлы түсімділік бұл нұсқаларда, тиісінше 83,1 % және 82,7 % құрады. Азоттық тыңайтқыштардың тауарлық шығымдылығының артуы олардың бір реттік дозасында 20,2 %-дан үш еселенген дозасында 58,2 %-ға дейін өзгерді. Сондай-ақ, фосфордың үш еселік дозасын қолдану тауарлық өсімді қосарлы дозаны қолданумен салыстырғанда 6,2 %-ға төмендететіні, ал калий дозасының жоғарылауы тауарлық пияздың 21,2 %-дан 25,2 %-ға өсуін қамтамасыз ететіні анықталды. «Тұмат» пайдалану кезінде тауарлы өнімділіктің артуы орташа қоректендірілген фонмен салыстырғанда 5,2 %-ға, тыңайтылмаған нұсқамен салыстырғанда 16,8 %-ға өсті. Пиязға минералды және органоминералды тыңайтқыштарды қолданудың ең жоғары экономикалық тиімділігі азоттың үш еселік дозасын фосфор мен калийдің екі еселенген дозасымен (N₁₈₀P₁₀₀K₈₀) бірге қолдану нұсқасында байқалды.

Мақалада Әндіжан облысы Асакин ауданының суармалы шалғынды топырақтар жағдайында майбұршақ өнімділігіне «Тумат» органикалық гуминді тыңайтқышының әсерін зерттеу бойынша жүргізілген тәжірибе мәліметтері келтірілген. Шалғынды топырақтар қарашіріктің, фосфор мен калийдің жылжымалы түрлерінің төмен мөлшерімен, әлсіз тұзданған, орташа сазды түйірөлшемдік құрамымен, жер асты суларының 2-3 м тереңдікте жатуымен сипатталады. «Тумат» сұйық гуминді тыңайтқышы қоңыр көмірден (леонардит және лигнит) және арнайы дайындалған судан өндіріледі. Құрамында гумин қышқылдарының тұздары, фульвоқышқылдар, амин қышқылдары, органикалық тұздар, органикалық қышқылдар, табиғи ауксиндер, цитокининдер және өсімдіктер үшін қолжетімді түрдегі бірқатар қажетті макро - және микроэлементтер бар. Гуминді тыңайтқыштың жұмыс ерітіндісі тұқымдарды егу алдында өңдеуде және вегетация кезеңінің басында үш нақты жапырақ пен бұтақтардың пайда болу кезеңінде өсімдіктерді тамырдан тыс қоректендіру үшін қолданылды. Егу алдындағы өңдеу тұқымның стресске төзімділігін және өнгіштігін арттырады. Майбұршақты екі рет тамырдан тыс қоректендіру топырақтың қоректік режимін жақсартады, дақылдың өсуі мен дамуын арттырады, минералды тыңайтқыштар аясында бактериялық препаратты бірге қолданған кезде майбұршақ дәнінің өнімділігін 50-ден 90% - ға дейін арттырады. «Тумат» тыңайтқышын қолдану табиғи әлеуетті неғұрлым толық іске асыруға ықпал ететін ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттырудың экологиялық таза және экономикалық тиімді тәсілі ретінде қарастырылады. Өндірістік сынақтардың нәтижелері бойынша «Тумат» органикалық гуминді тыңайтқышын дәнді-бұршақты дақылдарды өсіру кезінде Өзбекстанның суармалы алқаптарына кеңінен енгізу үшін ұсынылады.