ЖАЗДЫҚ ТРИТИКАЛЕ ӨҢІМІНЕ ЖӘНЕ ДӘНІНДЕГІ АҚУЫЗ ҚҰРАМЫНА АММИАК СЕЛИТРАСЫНЫҢ ӘРТҮРЛІ ДОЗАЛАРЫНЫҢДА ЕНГІЗУ ӘСЕРІ

Мақалада аммиак селитрасының әртүрлі дозаларының жаздық тритикале дәнінің шығымдылығына және ақуыз құрамына әсерін зерттеу нәтижелері берілген. Дүние жүзіндегі көптеген зерттеулер азот дәнді дақылдардың өнімділігіне әсер ететін негізгі фактор екенін анықтады. Мақалада жаздық тритикалені сүрі жер және аңыз алғы егістер бойынша өсіру туралы 5 жылдық зерттеудің (2018-2022 жж.) нәтижелері берілген. Азотты тыңайтқыш белсенді затта 20-дан 80 кг/га дозада қатарлап егу кезініңде енгізілді. Тәжірибе Ақмола облысында («А.И. Бараев атындағы АШҒӨО» ЖШС) оңтүстік карбонатты қара топырақта жүргізілді. Бес жылдық зерттеу барысында тек 2018 жыл тритикаленің вегетациялық кезеңінде оңтайлы гидротермиялық жағдайлармен сипатталды, қалған төрт жыл (2019-2022 жж.) құрғақ болды. Топырақтың метрлік қабатындағы өнімді ылғалдың қоры сүрі жер бойынша тритикалені егу алдында 119-138 мм, аңыз бойынша - 119-125 мм құрады. Тритикалені егуге дейін 0-40 см топырақ қабатында N-NO3 мөлшері зерттелген жылдарда өзгеріп отырды, сүрі жер бойынша - 11-28 мг/кг, ал аңыз бойынша - 10-17 мг/кг топыраққа өзгерді.  Егіс алдындағы Р2О5 мөлшері (0-20 см топырақ қабатында), алдыңғы егіске қарамастан - 24-37 мг/кг топыраққа өзгерді. Зерттелетін екі алдынғы егіс бойынша, аммиак селитрасының әртүрлі дозаларының дән шығымдылығына және тритикале дәніндегі ақуыздың құрамына сенімді әсерін анықтау мүмкін болмады. Сүрі жер бойынша азот тыңайтқышының дозасы мен тритикале шығымдылығы арасындағы күшті корреляция тек

2020 жылы (r = 0,85) және 2021 жылы (r = 0,83) анықталды. 0,99). Аңыз алдынғы егіс бойынша азот дозалары мен шығымдылық арасындағы күшті оң корреляция 2019 (r = 0,78), 2021 (r = 0,79) және 2022 (r = 0,87) жылдары байқалды. Тритикале дәніндегі ақуыз мөлшері мен азот дозалары арасындағы корреляция 4 жылдың 2-інде (r = 0,86...0,96) сүр бойынша анықталды. Аңыз бойынша барлық зерттеулер жылдарында күшті оң байланыс байқалды (r = 0,83...0,99).

1. Roy, K., Másílko, J., Kajgrova, L., Kuebutornye, F. K. A., Oberle, M., & Mraz, J. End-of-season supplementary feeding in European carp ponds with appropriate plant protein and carbohydrate combinations to ecologically boost productivity: lupine, rapeseed and, triticale// Aquaculture. – 2023. – Vol. 577. – P. 1-16.

2. Zhi Quan, Shanlong Li, Xin Zhang, Feifei Zhu, Peipei Li, Rong Sheng, Xin Chen, Li-Mei Zhang, Ji-Zheng He, Wenxue Wei, Yunting Fang. Fertilizer nitrogen use efficiency and fates in maize cropping systems across China: Field 15N tracer studies// Soil Tillage Res. – 2020, – Vol. 197. – P. 1-9.

3. Tilman D., Balzer C., Hill J., Befort B.L. Global food demand and the sustainable intensification of agriculture// Proceedings of the national academy of sciences, – 2011. – Vol.108 (50). – P. 20260-20264.

4. Wróbel E. Wplyw nawozenia azotem na plon i jakosc ziarna pszenzyta jarego//Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. – 2005. – Vol. 507, № 2. P. 605-612.

5. Knapowski T., Kozera W., Majcherczak E., & Barczak B. (2010). Effect of nitrogen and zinc fertilisation on chemical composition and protein yield of spring triticale grain// Fragmenta Agronomica. – 2010. – Vol. 27 (4). - P. 45-55.

6. Abdelaal H. K., Bugaev P. D., Fomina T. N. Nitrogen fertilization effect on grain yield and quality of spring triticale varieties// Indian Journal of Agricultural Research. – 2019. – Vol. 53. - № 5. - P. 578-583.

7. Lalević D., Biberdžić M., Ilić Z., Milenković L., Tmušić N., & Stojiljković J. Effect of cultivar and increased nitrogen quantities on some productive traits of triticale//Agriculture & Forestry. – 2019. – Vol. 65. - № 4. – P. 127-136.

8. Shchuklina O., Alenicheva A., Klimenkova I., Kvitko V., & Zavgorodniy S. Morpho-physiological features of the reaction of the cv.× Triticosecale Wittm. ex. Camus on nitro-gen fertilizers in contrasting agrometeorological conditions// IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. - IOP Publishing, 2022. – Vol. 1010. - № 1. – P. 012109.

9. Knapowski T., Ralcewicz M., Barczak B., Kozera W. Effect of nitrogen and zinc fertilizing on bread-making quality of spring triticale cultivated in Noteć Valley// Polish Journal of Environmental Studies. – 2009. – Vol. 18. - № 2. – P. 227-233.

10. Pecio A. Productivity of triticale affected by nitrogen fertilization and weather conditions// Redaktor Naczelny-Executive Editor-Mariusz Fotyma. – 2010. – № 40. – P. 101-115.

11. Lestingi A., Bovera F., De Giorgio D., Ventrella D., Tateo A. Effects of tillage and nitrogen fertilisation on triticale grain yield, chemical composition and nutritive value//Journal of the Science of Food and Agriculture. – 2010. – Vol. 90. - № 14. – P. 2440-2446.

12. Katarzyna W., Arkadiusz S., Małgorzata W., Agnieszka Markowska. Effect of nitrogen fertilization method on the yield and quality of Milewo variety spring triticale grain// Polish journal of natural sciences – 2015. – Vol. 30. - № 2. – P. 173-184.

13. Ишбердина Р. Р., Леонова С. А., Лещенко Н. И. Контроль качества и безопасность зерна тритикале// Роль молодых ученых в инновационном развитии сельского хозяйства. – 2019. – С. 70-73.

14. Мелешкина Е. П., Панкратьев И. А., Политуха О. В., Чиркова Л. В., Жильцова Н. С. Оценка качества зерна тритикале// Хлебопродукты. – 2015. – № 2. – С. 48-49.

15. Евтюхова Т. В., Абделаал Х. К. Использование зерна яровой тритикале для хлебопечения// Инновационные сорта и технологии возделывания ярового тритикале: монография. – 2017. – С. 275-285.

16. Kumar M., Pannu R.K., Kumar A., B Singh H., Dhaka A.K. Impacts of irrigation frequency and nitrogen rate on productivity, quality, nutrient uptake and nutrient use efficiencies of late sown wheat (Triticum aestivum L.)// Indian Journal of Agricultural Research. – 2018. – Vol. 52 (2). – P. 146-151.

17. Ismailov A.B., Sh Gimbatov A., Muslimov M.G., Radzhabov A.N., Mustafaeva Kh.D. Productivity of varieties of winter triticale with the use of nitrogen fertilizers in the flat irrigated zone of Dagestan// IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. IOP Publishing, 2022. – Vol. 1045. - № 1. – P. 012060.

18. Zabolotskikh V.V., Nazdrachev Y.P., Zhurik S.A., Werner A.V. Influence of soil tillage and the preceding crop on certain indicators of soil fertility and yield of spring wheat under the conditions of the dry steppe of North Kazakhstan// Annals of the Romanian Society for Cell Biology – 2021. – P. 297-310.

19. Kurishbayev A.K., Chernenok V.G., Nurmanov Y.T., Persikova T.F., Zhanzakov B.Z., Kuzdanova R.S., Serikpaeva Z.K. Meaningful management of soil fertility and flax productivity// Arabian journal of geosciences. – 2020. – Vol. 13. – P. 1-11.

20. Сапаров А. С., Елешев Р. Е., Рамазанова С. Б., Айтбаев Т. Е., Базилжанов Е. К. Состояние агрохимического мониторинга плодородия почв республики Казахстан и продуктивность сельскохозяйственных культур// Почвоведение и агрохимия. – 2011. – № 3. – С. 45-54.

21. Бакаев Н. М., Васько И. А. Методика определения влажности почвы в агротехнических опытах / Методические указания и рекомендации по вопросам земледелия. – Целиноград, 1975. – С. 57-80.

22. ГОСТ 10846 – 91. Зерно и продукты его переработки. Метод определения белка.

23. Сохранение и повышение плодородия почвы путём минимализации обработки почвы и системы применения удобрений / рекомендации по завершённым разработкам научно-исследовательских работ РГП «НПЦЗХ им. А.И. Бараева». - Шортанды, 2005. - 52с.

24. Сорокин О.Д. Прикладная статистика на компьютере. 2-е изд./ Новосибирск, 2012. – С. 282.

25. Назарова П.Е., Наздрачев Я. П., Мамыкин Е. В. Урожайность яровой тритикале в степной зоне Акмолинской области при традиционной и органической системах земледелия// Вестник Кызылординского университета имени Коркыт Ата. – 2022. – №3 (62). – С. 236-250.

26. Назарова П. Е., Наздрачев Я. П. Влияние метеорологических условий на урожайность яровой// Материалы международной научно-практической конференции «Сейфуллинские чтения – 18(2): «Наука XXI века – эпоха трансформации » Сб. материал. Международ. науч. - практич. конф. - Астана. - 2022. – С. 13-16.

27. Bielski S. Yields of winter triticale under the influence of nitrogen fertilisation and fungicide application// Polish journal of natural sciences. - 2015. - Vol. 30. - P. 337-348.

28. Назарова П. Е., Наздрачев Я. П., Филонов В. М., Мамыкин Е. В., Харитонова А. С. Влияние видов, сроков и способов внесения минеральных удобрений на продуктивность яровой пшеницы в условиях Акмолинской области// Почвоведение и агрохимия. – 2019. – № 3. – С. 61-70.

29. Мамыкин Е. В., Наздрачев Я. П., Назарова П. Е. Влияние агроклиматических условий вегетационного периода на урожайность яровой мягкой пшеницы и вынос элементов питания// Почвоведение и агрохимия. – 2022. – № 3. – С. 46-59.

30. Le Campion A., Oury F.X., Heumez E., Rolland B. Conventional versus organic farming systems: dissecting comparisons to improve cereal organic breeding strategies// Organic Agriculture. – 2020. – Vol. 10. – P. 63-74.

31. Graham R.D., Geytenbeek P.E., Radcliffe B.C. Responses of triticale, wheat, rye and barley to nitrogen fertilizer// Australian Journal of Experimental Agriculture. – 1983. – Vol. 23 (120). – P. 73-79.

32. Sharkov I.N. Problems of intensification of technologies of cultivation grain crops in Siberia// Innovations and Food Safety. – 2016. – Vol. 1(11). – P. 24-32.

33. Кшникаткина А. Н. Тритикале. Перспективная культура// Фермер. Поволжье. – 2015. – № 4.- С. 40-41.

34. Gooding M. J, Davies W. P. Wheat production and utilization: systems, quality and the environment. – CAB international, 1997. - 355 p.

35. Gulmezoglu N., Aytac Z. Response of grain and protein yields of triticale varieties at different levels of applied nitrogen fertilizer// Afr. J. Agric. Res. – 2010. – Vol. 5. № 18. – P. 2563-2569.