ӨЗБЕКСТАННЫҢ ХОРЕЗМ АЙМАҒЫНЫҢ ТЫҢ ЖӘНЕ СУАРМАЛЫ СҰР-ҚҰБА ТОПЫРАҚТАРЫНЫҢ ГУМУСТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ КӨРСЕТКІШТЕРІ

Өзбекстанның Хорезм аймағының Ташсакинск алқабының тың және суармалы топырақтарындағы гумустың мөлшеріне, элементтік құрамына және гумин қышқылдарының оптикалық тығыздығына баға берілді. Зерттелген шөлді тың және суармалы топырақтар жеңіл және орташа сазды гранулометриялық құрамымен, шаңды-түйіршікті құрылымымен, әлсіз сілтілі реакциясымен сипатталады. Карбонаттар аз мөл-шерде -3,10-10,60%. Жоғарғы қабаттардағы гумустың жалпы мөлшері 0,19% - дан 0,76% - ға дейін өзгереді. Тың сұр-құба топырақтарда гумустың түрі гуматты–фульватты, игерілген топырақтарда - гуматты. Жаңадан суарылған сұр-құба-шалғынды және шалғынды-батпақты топырақтардағы органикалық заттардың гумификация дәрежесі, тың сұр-құба топырақтарға қарағанда жоғары және кескін бойымен төмен қарай төмендейді. Тың сұр-құба, суармалы шалғынды және шалғынды-батпақты топырақтардың гумин қышқылдарының оптикалық тығыздығы жоғары көрсеткіштермен сипатталатыны анықталды. Тың топырақтардың гумин қышқылдарының элементтері қосындысының пайызы ескі суарылатын шалғынды топырақтардан аз ерекшеленеді. Төменгі қабаттарда тотығу басқа зерттелетін топырақтармен салыстырғанда 1,02 есе артады. Алғаш рет Хорезм аймағының Ташсакинск алқабының шөлді аймағының тың және суармалы топырақтарында гумин қышқылдарының элементтік құрамы анықталды. Гумин қышқылдарының элементтік құрамы кескін бойымен жоғарыдан төмен қарай төмендейтін гумин қышқылдарының тотығуын көрсетті, бұл зерттелетін топырақ генезисінің ерекшеліктеріне, суару мерзімінің ұзақтығына және осы топырақтардың құнарлылық дәрежесіне байланысты.

1. Lehmann J., Bossio D.A., Kogel-Knabner I., Rillig M.C. The concept and future prospects of soil health// Nature Reviews Earth & Environment. - 2020.- Т. 1. P. 544–553.

2. Doran J.W., Coleman D.C., Bezdicek D.F., Stewart B.A. Defining soil quality for a sustainable environment// Soil Science Society of America Journal. - 1994. - Vol. 35.-P.3–21.

3. Guo L. B., Gifford R.M. Soil carbon stocks and landuse change: A metaanalysis// Global Change Biology. - 2002. - 8. - P. 345–360.

4. Franzluebbers A. Root-zone soil organic carbon enrichment is sensitive to land management across soil types and regions// Soil Science Society of America Journal. - 2022.- Т. 86. - P. 79–90.

5. Haddaway N.R., Hedlund K., Jackson L.E., Katterer T., Lugato E., Thomsen I K., Jørgensen H.B., Isberg P.-E. Howdoes tillage intensity affect soil organic carbon// A systematic review. Environmental Evidence. - 2017. - Т. 6. - P. 30.

6. Chen T., Tang G., Yuan Y., et al. Unraveling the relative impacts of climate change and human activities on grassland productivity in Central Asia over last three decades// Science of the Total Environment. - 2020. - Vol. 743. - P.140649.

7. Орлов Д.С. Гумусовые кислоты почв. – Москва: МГУ, 1974. - 333 с.

8. Forsyth, W. G. C. Studies on the more soluble complexes of soil organic matter: 1. A method of fractionation// Biochemical Journal. - 1947. - Т. 41(2). – Р. 176.

9. Li J., Chen H., Zhang C. Impacts of climate change on key soil ecosystem services and interactions in Central Asia// Ecological Indicators. - 2020. - Vol. 116. - P.106490.

10. Чуб В.Е. Изменение климата и его влияние на гидрометеорологические процессы, агроклиматические и водные ресурсы Республики Узбекистан. Ташкент: НИГМИ, 2007.- 132 с.

11. Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических исследований в полевых хлопковых районах. - Ташкент: СоюзНИХИ, 1963. - 440 с.

12. Тюрин И.В. Органическое вещество почв и его роль в почвообразовании и плодородии: учение о почвенном гумусе. - Москва: Сельхозгиз, 1937.- 289 с.

13. Пономарева В. В., Плотникова Т. А. Определение группового и фракционного состава гумуса по схеме И.В. Тюрина в модификации В.В. Пономаревои и Т.А. Плотниковои // Агрохимические методы исследования почв. - 1975. – С. 47-55.

14. Рыжов, С. Н., & Ташкузиев, М. М. Состав и миграционныи ряд основных химических элементов типичного серозема. - Ташкент: Фан, 1976. – 86-88 с.

15. Гришина Л.А. Гумусообразование и гумусное состояние почв. Москва: МГУ, 1986. – 244 с.

16. Ахатов А., Нурматова В., Раббимкулова Ш. (2023) Определение гумусовых кислот в почве расчетным методом// AGRO ILM. – 2020. - 31(88). – С. 70-72.

17. Самойлова Е. М., Дмитраков Л. М. (1979). Особенности гумусообразования в луговых почвах европейской лесостепи// Почвы и продуктивность растительных сообществ. - 1979. - Т. 4. - С. 108.