Қазақстанның оңтүстік-шығысы жағдайында биоорганикалық тыңайтқыштардың қызанақтың шетелдік сорттары мен будандарының өнімділігіне әсері

   Қазақстанның оңтүстік - шығысындағы тау бөктеріндегі аи мақ жағдайында отандық және шетелдік өндірістегі биоорганикалық тыңаи тқыштардың 7 түрі – биогумус (биошірінді), көң, Baraebong Organic Fertilizer, MEGAVit, Terra Sorb Foliar, Блек Джек және сұйық гуминді тыңайтқыштар, қызанақтың келесі сорттарында: стандартты Огонек-777 (Қазақстан), Барин сорты (Ресеи ), Шурук (Нидерланды) және Фалькон (Түркия) гибридтеріндетиімділігі бойынша зерттелді. Зерттеу «Қазақ жеміс және көкөніс шаруашылығы ғылыми - зерттеу институты» ЖШС «Қайнар» өңірлік филиалының ғылыми – зерттеу станциясында келесі қабылданған әдістер бои ынша жүргізілді: көкөніс және бақша дақылдарын өсірудегі тәжірибелік әдістер, агрохимиялық зерттеу әдістері, көкөністерді өсірудегі егістік тәжірибе әдістері, «Беларусь Республикасында дәстүрлі шаруашылықтан биоорганикалық шаруашылыққа көшу» әдістемелік ұсыныстары. Зерттелген тыңаи тқыштардың қызанақтың шетелдік сорттары мен гибридтеріне жоғары тиімділігі анықталды. Биоорганикалық тыңайтқыштардың әр түрлерінің әсерінен «Барин» сортының өнімділігі 35,43-61,40 %-ға, Шурук гибридінің өнімділігі - 31,09-62,18 %-ға, Falkon гибридінің өнімділігі - 39,54-67,65 %-ға өсті. Қызанақ жемістерінің ең жоғары өнімділігі биогумус (10 т/га), көң (40 т/га) және Baraebong Organic Fertilizer (10 т/га) қолдануда алынды. ШРК 150 мг/кгболғанда, Огонек-777 сортының қызанақ жемістеріндегі нитрат мөлшері 35-107 мг/кг, Барин сортында - 42-116 мг/кг, Шурук гибридінде - 56-134 мг/кг, Falkon гибридінде - 37-128 мг/кгболды. Минералды тыңайтқыштарды бөлек және биотыңайтқыштармен бірге қолдана отырып өсірген өнімдерде нитраттардың жоғары деңгей і (бақылаудан 2,5-3,5 есе жоғары) байқалды. Биогумус, көң және Baraebong Organic Fertilizer нұсқаларында қызанақ өнімдерінде нитрат мөлшері бақылаумен салыстырғанда 1,5-2 есе өсті, бірақ ол рұқсат етілген ең жоғары концентрациядан (150 мг/кг) айтарлықтаи төмен болды, бұл өнімдерді экологиялық тазадеп қарастыруға мүмкіндік берді. Іріктелген биоорганикалық тыңайтқыштарды экологиялық таза қызанақ өнімдерінен жоғары өнім алу үшін қызанақ өсіру кезінде қолдануға ұсынылады.

1. Өтешқалиев А. Қызанақ, пияз, сарымсақ дақылдары және олардың емдік, тағамдық қасиеттері. - Алматы: «Білім», 2007. - 96 б.

2. Курганская Н.В., Романова Л.И. Томат. - Алматы, 2004. - 60 с.

3. Борисов В.А., Литвинов С.С., Романова А.В. Качество и лежкость овощей . - М.: 2003. - 625 с.

4. [Электронный ресурс]: Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. – Режим доступа : http://www.stat.gov.kz., свободный.

5. Нурбаева Э.А., Брюзгина В.В. Модели современных сортов томата открытого грунта казахстанской селекции / Сб. науч. трудов КазНИИКО «Итоги научных исследований по картофелеводству, овощеводству и бахчеводству за период 2009-2011 годы». - КазНИИКО, Кайнар, 2012 г. - С. 277-280.

6. Сорта и гибриды картофеля и овощебахчевых культур селекции Казахского научно-исследовательского института картофелеводства и овощеводства : каталог. - Алматы, 2016. - 184 с.

7. Айтбаев Т.Е., Амиров Б.М., Бабаев С.А., Джантасов С.К., Мамырбеков Ж.Ж. и др. Технология возделывания картофеля и овощебахчевых культур на юго-востоке Казахстана / Рекомендации. - Алматы: «Таугуль-Принт», 2018. - 113 с.

8. Айтбаев Т.Е., Айтбаева А.Т., Рахымжанов Б.С. Зеленое овощеводство на юго-востоке Казахстана. - Алматы, 2017. - 160 с.

9. Бурибаева Л.А., Айтбаев Т.Е., Турегельдиев Б.А., Тажибаев Т.С. Биологизированные овощные севообороты - важный фактор производства экологически чистой овощной продукции / ж. «Почвоведение и агрохимия». - 2019. - № 3. - С.31-41.

10. МаksotovaA.М., NurbaevaE.A., Aitbaev T.E. Productivity and quality of foreign tomato varieties / Scientific journal «Research, Results». - № 1 (085) 2020. - Р. 323.

11. Методика опытного дела в овощеводстве и бахчеводстве / под ред. В.Ф. Белика. - М.: ВО «Агропромиздат», 1992. - 320 с.

12. Литвинов С.С. Методика полевого опыта в овощеводстве. - М., 2011. - 648 с.

13. Переход от традиционного к биоорганическому земледелию в Республике Беларусь (методические рекомендации) / под общ. ред. К.И. Довбана; Нац. акад. наук Беларуси, Ин-т природопользования. - Минск, 2015. - 89 с.

14. Талыбова С.Т. Эффективность использования органических удобрений под столовую свеклу // Мат-лы ІІІ Межд. научно-практ. конф. Овощеводство и бахчеводство: исторические аспекты, современное состояние, проблемы и перспективы развития (13-14. 03. 2017 г.). - с. Круты, Черниговская обл., Украина. - 2017. - Т.2. - 294 с.

15. Zdravkovska, M., Agic, R., Popsimonova, G., Bogevska, Z., & Davitkovska, M., 2016. Morphological characteristics and yield of carrot (Daucus Carota L.) Grown with application of microbiological fertilizers // J-l ofAgricultural, Food and Environmental Sciences, 2068. - P. 63-68.

16. Айтбаева А.Т., Айтбаев Т.Е., Мамырбеков Ж., Зоржанов Б., Кошмагамбетова М. Влияние органических и биологических удобрений на ростовые процессы, продуктивность и качество плодов дыни на юго-востоке Казахстана // Вестник КазНУ. Серия биологическая. Раздел Ботаника. - 2022 - Том 92. - № 3.

17. Буданов Н.У., Айтбаев Т.Е., Бурибаева Л.А., Джумадилова Г.Б. Эффективность применения новых видов органических удобрений и биопрепаратов на посадках картофеля в условиях юго-востока Казахстан // «Ізденістер, нәтижелер - Исследования, результаты». - 2023. - № 1. - С. 54-63.