Оңтүстік Қазақстанның тұзданған топырақтарында тыңайтқыштардың мақта өнімділігі мен мақта талшығынының сапасына әсерін модельдеу

   Қазақстандағы мақта стратегиялық маңызды дақылдардың бірі болып табылады және республиканың қиыр оңтүстігінде - Түркістан облысында өсіріледі. Климаттың құрғақтығы, суармалы судың тапшылығы және мақта егістіктерінің тұздану қаупінің күшеюі, бір жағынан, твңаи тқыштардың жеткіліксіздігі мен негізсіз пайдаланылуы, екінші жағынан, мақта өсірудегі негізгі шектеуші факторлар болып табылады. Түркістан облысы, ауданы, Атакент ауылы, «Сабыр» шаруа қожалығының өнеркәсіптік плантацияларында 2022 жылы тұздануы әлсіз және орташа сұр топырақтарда егістік тәжірибелері жүргізілді. Топырақтың екі тұздану фонында (әлсіз және орташа) тәжірибелерде азот, фосфор және калии дің мөлшері мен қатынасы әртүрлі тыңаи тқыштардың 9 бірдеи нұсқасы зерттелді. Мақтаның бүршіктену, гүлдену және жеміс түзу кезеңдерінде топырақтың екі тұздану фонында тыңаи тқыштарға баи ланысты фотосинтетикалық және өнімділік көрсеткіштерін зерттеу үшін биометриялық зерттеулер мен өсімдік үлгілерін іріктеу жүргізілді. Мақта дамуының әртүрлі фазаларында жапырақтың түзілуіне тыңаи тқыштар мен топырақтағы тұздар мөлшерінің әсері мен өзара әрекеттесуі регрессия теңдеулері арқылы жеткілікті дәл сипатталған (R2 = 0,957-0,972). Бұл ретте азотты және калии лі тыңаи тқыштардың әсер етуінің әсері теріс, ал фосфорлы тыңаи тқыштардың әсері оң болды. Вегетациялық кезеңде азот пен калии ден басқа барлық зерттелген факторлардың қосарланған комбинациясы мақта биомассасының жинақталу динамикасына кері әсерін тигізді. Мақтаның жалпы өнімі 86 % азот, фосфор және калии тыңаи тқыштарының кешенді жиынтық әсерімен және топырақтың тұздану дәрежесімен анықталады. Сонымен қатар мақта шығымдылығына азот пен калии тыңаи тқыштары мен топырақ тұздылығының біржақты әсері теріс, ал фосфор тыңаи тқышының әсері оң болды. Калии дің қоректенуі мен талшық сапасының көрсеткіштері (r = 0,38-0,62) арасында аи тарлықтаи жоғары корреляция байқалды. Талшық сапасының көрсеткіштерінің өзгеруі негізінен топырақтың үстіңгі қабатындағы тұздар мөлшерімен аи тарлықтаи күшті байланыста болды (r = 0,51-0,61).

1. Назарова А.Б., Акперов З.И., Мамедова Р.Б., Гусеи нова Л.А., Абдулалиева Г.С., Мамедова З.Б. Изучение разнообразия генофонда хлопчатника (Gossypium L.) по хозяйственным и качественным признакам волокна // Успехи современного естествознания. – 2019. – № 11. – С. 15-19.

2. Makhmadjanov S.P., Tokhetova L.A., Daurenbek N.M., Tagaev A.M., Kostakov A.K. Cotton advanced lines assessment in the Southern Region of Kazakhstan. SABRAO J. Breed. Genet., 2023, 55(2), - P. 279-290.

3. Батькаев Ж.Я. Удобрение хлопчатника на сероземах юга Казахстана и пути их рационального использования : автореферат дис. ... доктора сельскохозяйственных наук : 06.01.04. - Алматы, 2000. - 47 с.

4. Батькаев Ж.Я., Шотаева М.Т. Влияние питательного и водного режима почвы на физиологические процессы хлопчатника // Почвоведение и агрохимия. – 2012. - № 2. - С. 66-70.

5. Джуманкулов, Х.Д. Оптимизация минерального питания хлопчатника : автореф. дис. … доктора с.-х. наук в форме научного доклада. – Омск, 1990. – 32 с.

6. Аширбеков М. Ж., Дридигер В. К., Батькаев Ж. Я. Урожайность хлопчатника в зависимости от сроков и норм внесения фосфорных удобрении на орошаемых сероземах Южного Казахстана // Нива Поволжья. - 2018.- № 2(47). - С. 74-60.

7. Батькаев Ж.Я., Аширбеков М.Ж., Мерзликин А.С. Влияние удобрений на плодородие почвы и урожайность хлопчатника в староорошаемой зоне Южного Казахстана // Агрохимический Вестник. – 2013. – № 2. – С. 40-41.

8. Гусейнов А.М. Влияние минеральных и органоминеральных систем удобрения на фотосинтез, радиационный режим и транспирацию хлопчатника // Плодородие. – 2017. – № 3 (96). – С. 10-13.

9. Мадраимов У. Пути улучшения качества волокна. – Ташкент: УзНИИХ, 1996. – 43 с.

10. Умбетаев И. Научные основы технологии возделывания новых сортов хлопчатника на мелиорируемых почвах юга Казахстана : автореф. дис. … доктора с.-х. наук. – Алматы, 2004. – 48 с.

11. Сейидалиев Н.Я. Влияние норм удобрении и режима орошения на хозяйственно-биологические показатели хлопчатника // Аграрная наука. – 2010. – № 5. – С. 16-17.

12. Раисов Б.О., Тастанбекова Г.Р., Мурзабаев Б.А., Туткышбаи И.А. Пути улучшения водного и солевого режима почв Южно-Казахстанской области // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. – 2016. – № 10. – C. 107-112.

13. Thomas I. Gerik, Derrick M. Oosterhuis, H. Allen Torbert. Managing Cotton Nitrogen Supply // Advances in Agronomy. – 1998. - № 64. - P. 115-147.

14. Токарева Н.Д., Дедова Ю.И., Шахмедов И.Ш. Определение оптимальных норм внесения минеральных удобрении под хлопчатник// Вестник Российской академии сельскохозяйственных наук. – 2012. – № 5. – С. 49-51.

15. Токарева Н.Д. Эффективность удобрении при выращивании хлопчатника в Астраханской области // Земледелие. – 2013. - № 7. – С. 22-24.

16. Ничипорович A.A., Строганова JI.E, Чмора С.Н. Фотосинтетическая деятельность растений в посевах (методы и задачи учета в связи с формированием урожаев). - М.: АН СССР. 1961. - 133 с.

17. Перегудов В.Н. Планирование многофакторных полевых опытов с удобрениями и математические обработки их результатов / В.Н. Перегудов. - М.: Колос, 1978. - 181 с.

18. СТ РК 1594-2006 - Государственный Стандарт Республики Казахстан. Хлопок-сырец. Методы определения сорта. Издание официальное. Комитет по техническому регулированию и метрологии Министерства индустрии и торговли Республики Казахстан. Астана, 2006. – 22 с.

19. Государственный стандарт Союза ССР. Волокно хлопковое. Ускоренные методы определения сорта и линейной плотности. ГОСТ 3274.2 -72 (ИСО2403-72).