СУ САПАСЫ КӨРСЕТКІШ АРИФМЕТИКАЛЫҚ ӘДІСІМЕН СЫР-ДАРИЯНЫҢ ТӨМЕНГІ БӨЛІГІНДЕГІ ТОПЫРАҚ ЭРОЗИЯСЫ ЖӘНЕ СУ САПАСЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ

Ауыл шаруашылығындағы өзінің бай тарихи маңызы бар Сырдария өзенінің бассейні қазір шұғыл түрде назар аударуды талап ететін заманауи мәселелермен бетпе-бет келіп отыр. Негізгі мәселелер топырақ эрозиясы мен төменгі ағыстағы су сапасының төмендеуіне байланысты, олардың екеуі де экожүйе мен жергілікті қауымдастықтарға үлкен қауіп төндіреді. Мазасыздандыратын мәселелердің бірі – осы аймақтағы зерттеулердің жеткіліксіздігі, бұл проблемаларды тиімді түсіну және шешуде маңызды білім алшақтығын қалдырады. Су сапасы мен топырақ эрозиясы арасындағы өзара байланыс елеусіз қалдырмайтын негізгі аспект болып табылады. Тұздылық, ең алдымен, SO₄²⁻ және Ca²⁺ сияқты элементтерден туындайды, топырақтың деградациясында және өсімдік тамырларының суға қол жеткізуіне кедергі жасау арқылы эрозияның күшеюінде шешуші рөл атқарады.

Ағыстың төменгі жағындағы аудандар, әсіресе күріш егістіктеріне тәуелді, олар кең көлемді суаруды қажет етеді, бұл мәселелердің ең ауыртпалығын көтереді. Бұл аймақтардағы эрозия су сапасына каскадты әсер етеді. Егістіктерден эрозияға ұшыраған тұзды топырақ, пестицидтер мен тыңайтқыштар, сайып келгенде, өзенге түсіп, экожүйелер мен жақын маңдағы қауымдастықтарға айтарлықтай қауіп төндіреді. Сонымен қатар, топырақ эрозиясының және деградациясының күшеюі суармалы суға деген сұранысты айтарлықтай арттырды. Топырақтың тұздануы мен өзендердің ластануының қазіргі қарқыны тұрақты болып қалса, Қызылорда облысы үшін бұл көмескі болжам. Санаулы онжылдықтарда бір кездері құнарлы жерлер ауыл шаруашылығына жарамсыз болып, Сырдария өзенінің суы ішуге немесе басқа да маңызды мақсаттарға жарамсыз болуы мүмкін. Бұл зерттеу Сырдария өзені алабындағы су сапасы мен топырақ эрозиясы арасындағы күрделі байланыстарды ашуға бағытталған. Ол топырақ эрозиясының және өзен суының сапасына ықтимал ластаушы заттардың әсерін бағалау үшін Су сапасының индексі (WQI) әдістемесін пайдаланады.

1. Iowa. Soil erosion and water quality. URL: https://crops.extension.iastate.edu/en-cyclopedia/soil-erosion-and-water-quality-0 (2001).

2. Duan Y., Ma L., Abuduwaili J. Driving Factor Identification for the Spatial Distribu-tion of Soil Salinity in the Irrigation Area of the Syrdarya River, Kazakhstan // 2022. C.1.

3. Snow D., Chakraborty P., Uralbekov B. Legacy and current pesticide residues in Syrdarya, Kazakhstan: Contamination status, seasonal variation, and preliminary ecological risk assessment // 2020. C.1. 10.1016/j.watres.2020.116141.

4. Satybaldiyev B., Ismailov B., Nurpeisov N. Evaluation of dissolved and acid-leachable trace element concentrations in relation to practical water quality standards in the Syrdarya, Aral Sea Basin, South Kazakhstan. //2023. https://doi.org/10.1016/j.chemosphere. 2022.137465.

5. UNECE. Study on pollution sources and identification of accident risks in the Syrdarya basin. URL: https://unece.org/pollution-Syrdarya-river-emergency-situations (дата обращения: 2023).

6. Leng P., Zhang Q., Li F. Agricultural impacts drive longitudinal variations of riverine water quality of the Aral Sea basin (Amu Darya and Syrdarya Rivers), Central Asia. // 2021. Volume 284. C.1. https://doi.org/10.1016/j.envpol.2021.117405.

7. Eldrige E.F. Irrigation as a source of Water pollution. // 1963. P.614. https://www.jstor.org/stable/25034838.

8. UNECE. Development of joint measures to prevent and respond to pollution of the Syrdarya river in emergency situations (Syrdarya Project (Phase I)). URL: https://unece.org/pollution-Syrdarya-river-emergency-situations. (дата обращения: 2022).

9. Koshkarov S., Bulanbayeva P., Shayanbekova B. Evaluation of Rice Irrigation Re-gimes Under the Condition of Kyzylorda Oblast of Kazakhstan. // 2021. C.1. DOI: 10.47059/alinteri/V36I1/AJAS21024.

10. Fernández-Gómez. R., Mateos.L., Giraldez, J. Furrow irrigation erosion and man-agement. // 2004. C.1 DOI:10.1007/s00271-004-0100-3.

11. CAwaterinfo. Water Quality in Central Asia. http://www.cawater-info.net/water_quality_in_ca/syr_e.htm.

12. FAO. Soil Salinity Mapping and Biosaline Agriculture in Kazakhstan. //2021. https://www.fao.org/fileadmin/user_upload/GSP/GSAS21/day1/PS1-2_02_Bozayeva.pdf.

13. COSMOS. Mapping the impact of soil salinity. https://cosmosmagazine.com/earth/earth-sciences/mapping-the-impact-of-soil-salinity/.

14. Kulmatov.R., Mirzaev.J., Abuduwaili. J., Karimov. B. Challenges for the sustainable use of water and land resources under a changing climate and increasing salinization in the Jizzakh irrigation zone of Uzbekistan. // 2020.

15. Funakawa., S, Suzuki. R., Karbozova. E. Salt-affected soils under rice-based irriga-tion agriculture in southern Kazakhstan. //2000. C.1.

16. Daniel D. Snow, P. Chakraborty, B. Uralbekov, B. Satybaldiev, J. Brett Sallach, L. M. Thornton Hampton, M. Jeffries, A. S. Kolok, Shannon L. Bartelt-Hunt. Legacy and current pesticide residues in Syrdarya, Kazakhstan: Contamination status, seasonal variation, and preliminary ecological risk assessment. // 2020. doi:10.1016/j. watres.2020.116141.

17. UNECE. Water Quality in the Amu-Darya and Syrdarya River Basins. URL: http://www.cawater-info.net/water_quality_in_ca/files/analytic_report_en.pdf (2011).

18. Issanova. G., Saduakhas., Abuduwaili., Tynybayeva., Tanirbergenov. Desertification and Land Degradation in Kazakhstan. //2020.

19. Satybaldiyev B, Ismailov B,. Nurpeisov N. Downstream hydrochemistry and irriga-tion water quality of the Syrdarya, Aral Sea Basin, South Kazakhstan. // 2023. T. No.1. & 2. https://doi.org/10.2166/ws.2023.114.

20. Brown R.M., McCleiland N.J., Deininger R.A. A Water Quality Index, Crossing the Psychological Barrier. // 1972. C. 174. DOI:10.1007/978-1-4684-2856-8_15.

21. Krishnan J.S.R., Rambabu K., Rambabu C. Studies on water quality parameters of bore waters of Reddigudum Mandal. // 1995.

22. Mishra P., Patel R. Study of the pollution in the drinking water of Rairangpur, a small tribal dominated town of North Orissa. //2001. https://www.researchgate.netpublication/276264908_Study_of_the_pollution_load_in_the_drinking_water_of_Rairangpur_a_small_tribal_dominated_town_of_North_Orissa.