СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК КАРБОНАТТЫ ҚАРА ТОПЫРАҚТАРЫНДА ОРГАНИКАЛЫҚ ЕГІНШІЛІКТЕ ӨСІРІЛЕТІН ЖАЗДЫҚ ТРИТИКАЛЕНІҢ ӨНІМІНЕ АУА РАЙЫ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ ЖӘНЕ ӨНІМ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ ӘСЕРІ

Мақалада ауа райы жағдайлары мен органикалық тыңайтқыштардың өнім құрылымының элементтеріне және жаздық тритикале өнімділігіне әсері туралы зерттеулердің нәтижелері берілген. Зерттеулер «А. И. Бараев атындағы АШҒӨО» ЖШС оңтүстік карбонатты қара топырақтарда 2018-2021 жылдары жүргізілді. Тритикале сүрі жер бойынша өсірілді. Органикалық тыңайтқыш ретінде сүрі жерге түйежоңышқа, эспарцет, жоңышқа, арпабас және ерекшөп шөптерінің құрғақ жер үстіндегі массасы енгізілді. Зерттеу жылдарында жаздық тритикале астық өнімділігінің 2018 жылдан бастап 1,95 т/га-дан 2021 жылы 1,01 т/га-ға дейін төмендеуі байқалды. 1000 дәннің салмағы зерттеу жылдарында айтарлықтай өзгерген жоқ және 37,0-45,7 г аралығында болды. Тритикале дәндерінің саны аудан бірлігіне зерттеу жылдарында 2018 жылы максимумы 6951 дана/м²-дан біртіндеп төмендеді 2021 жылы ең азы байқалды – 2739 дана/м². Әртүрлі көпжылдық шөптердің жер үсті биомассасын органикалық тыңайтқыштар ретінде қолдану нұсқалары бақылаумен салыстырғанда (түйежоңышқа жер үсті биомассасы) тритикаленің өнімділігіне және өнім құрылымының элементтеріне эквивалентті әсер етті. Маусым және тамыз айларында ГТК (Селянинов бойынша) мен тритикале өнімділігі арасында оң корреляция алынды, тәжірибе нұсқаларына тәуелділік орташадан жоғарыға дейін өзгерді (маусыммен r=0,62...0,94, тамызбен r=0,64...0,80). Маусым-тамыз (r=0,59…0,78) аралығындағы астық шығымдылығы мен ГТК (Селянинов бойынша) арасында орташа тәуелділік корреляция алынды. 1000 дән массасының шығымдылыққа әсері екіұшты болды, кейбір жағдайларда байланыс әлсіз (r=-0,21...-0,27), басқаларында - орташа (r=0,33 ... 0,36). Астық шығымдылығы мен 1 м² дән саны арасында оң корреляция анықталды (r=0,61…0,94).

1. Helga W., Travnicek J., Meier C., Schlatter B. The World of Organic Agriculture. Sta-tistics and Emerging Trends 2022 - Bonn: Research Institute of Organic Agriculture FiBL, Frick, and IFOAM /Organics International. – 2022. – 341 p.

2. [Электронный ресурс]: Grand View research. Organic Food and Beverages Market Size, Share & Trends Analysis Report By Product (Organic Food, Organic Beverages), By Distribution Channel, By Region And Segment Forecasts, 2022-2030. - Режим доступа: https://www.grandviewresearch.com/industry-analysis/organic-foods-bevera-ges-market/methodology (date of access: 01.04.2023), свободный.

3. Продовольственная и сельскохозяйственная организация Объединенных Нации/ Учебное пособие по органическому земледелию – Будапешт, 2017 г. – 120 с.

4. Григорук В.В, Климов Е.В. Органическое сельское хозяйство: концептуальная позиция// Проблемы агрорынка. – 2020. - №3. – С. 88-101.

5. Климов Е. В., Кантарбаева Ш. М., Калымбекова Ж. К. Емкость органического рынка продовольствия Республики Казахстан: возможности потребления отдельными социально-демографическими группами населения// Проблемы агрорынка. – 2023. – № 1. – С. 161-171.

6. Какежанова З. Е. Влияние сидеральных донниковых паров на продуктивность зерновых культур в севообороте// Аграрный научный журнал. – 2022. – №. 9. – С. 24-28.

7. Кияс А. А. Урожай и качество зерна яровой пшеницы в зависимости от предшественника и удобрений в полевом севообороте// Почвоведение и агрохимия. – 2010. – №. 2. – С. 75-79.

8. Погонец Е. В. Технологические достоинства зерна тритикале продовольственного назначения, и разработка направлений его использования: автореф. дис. кандидата технических наук. – Орел, 2015. – 24 с.

9. Пащенко Л. П., Гончаров С. В., Любарь А. В., Пащенко Л. Ю., Стрыгин В. В. Использование тритикале в хлебопечении// Известия высших учебных заведений. Пищевая технология. – 2001. – №. 2-3. – С. 26-29.

10. Zabolotskikh V. V., Nazdrachev Y. P., Zhurik S. A., & Werner A. V. Influence of soil tillage and the preceding crop on certain indicators of soil fertility and yield of spring wheat under the conditions of the dry steppe of North Kazakhstan// Annals of the Romanian Soci-ety for Cell Biology – 2021. - Р. 297-310.

11. Сапаров А. С., Елешев Р. Е., Шарыпова Т. М., Сапаров Г. А. Агрохимический мониторинг плодородия почв земель сельскохозяйственного назначения республики Казахстан и научное обеспечение его сохранения и воспроиз-водства// Прогноз состояния и научное обеспечение плодородия почв земель сельскохозяйственного назначения. Материалы ХI Международного симпозиума НП «Содружество учёных агрохимиков и агроэкологов» – М.: ВНИИА, 2017. – С. 53-64.

12. Бакаев Н. М., Васько И. А. Методика определения влажности почвы в агротехнических опытах / Методические указания и рекомендации по вопросам земледелия. – Целиноград, 1975. – С. 57.

13. Сорокин О.Д. Прикладная статистика на компьютере. 2-е изд. – Новосибирск, 2012. – 282 с.

14. Ионова Е. В., Лиховидова В. А., Лобунская И. А. Засуха и гидротермический коэффициент увлажнения как один из критериев оценки степени её интенсивности (обзор литературы)// Зерновое хозяйство России. – 2019. – № 6(66). – С. 18-22.

15. Ballesteros-Rodríguez E., Martínez-Rueda C. G., Morales-Rosales E. J., Estrada-Campuzano G., González G. F. Changes in number and weight of wheat and triticale grains to manipulation in source-sink relationship// International Journal of Agronomy. – 2019.

16. Miralles D. J., Slafer G. A. Individual grain weight responses to genetic reduction in culm length in wheat as affected by source-sink manipulations// Field crops research – 1995. – Volume 43, № 2-3. - Р. 55.

17. Lalevic D., Biberdzic M., Jelic M., & Barac S. The characteristics of triticale cultivat-ed in rural areas //Poljoprivreda i Sumarstvo. – 2012. – Volume 58, №. 2. - P. 27-34.

18. Fischer R. A. The importance of grain or kernel number in wheat: a reply to Sinclair and Jamieson// Field Crops Research – 2008. – Volume 105, № 1-2. - Р. 15-21.

19. Peltonen-Sainio P., Kangas A., Salo Y., Jauhiainen L. Grain number dominates grain weight in temperate cereal yield determination: evidence based on 30 years of multi-location trials// Field Crops Research – 2007. – Volume 100, № 2-3. - Р. 179-188.

20. Estrada-Campuzano G., Slafer G. A., Miralles D. J. Differences in yield, biomass and their components between triticale and wheat grown under contrasting water and nitrogen environments// Field Crops Research – 2012. – Volume 128. - P. 167-179.

21. Méndez-Espinoza A. M., Romero-Bravo S., Estrada F., Garriga M., Lobos G. A., Cas-tillo D., Del Pozo A. Exploring agronomic and physiological traits associated with the differ-ences in productivity between triticale and bread wheat in Mediterranean environments// Frontiers in Plant Science. – 2019. – Volume 10. - P. 404.

22. Popovi´c V., Vidi´c M., Tati´c M., Jakši´c S., Kosti´c M. The effect of cultivar and year on yield and quality component in soybean// Field Veg. Crop Res. – 2012. – № 49. - Р. 132-139.

23. Шарков И. Н. Проблемы интенсификации технологий возделывания зерновых культур в Сибири //Инновации и продовольственная безопасность. – 2016. – №. 1. – С. 24-32.

24. Давлятшин И. Д., Лукманов А. А. Агрохимические факторы, атмосферные осадки и урожайность яровой пшеницы в лесостепи Среднего Поволжья (на примере Пестречинского муниципального района Республики Татарстан) – Казань: Изд-во Казан. ун-та, 2016. – 198 с.

25. Бараев А. И., Бакаев Н. М., Веденеева М. Л. и др. Яровая пшеница – М.: Колос, 1978. – 429 с.