Оңтүстік Қазақстанның суармалы тұзды сұр топырақтарында тыңайтқыштарды қолдану кезіндегі қауынның азот, фосфор және калийді пайдалануы

Минералды тыңайтқыштарды қолдану қарқынды егіншілік жүйесінде маңызды агротехникалық әдіс болып табылады. 2021-2022 жылдары Түркістан облысы Мақтаарал ауданында қауынның азот, фосфор және калий тыңайтқыштарының әртүрлі дозалары мен арақатынасына әсерін бағалау мақсатында реакциясын бағалау үшін далалық тәжірибелер жүргізілді. Тыңайтқыштар мен топырақ тұздылығының қауын дақылының өнімділігі мен қоректік заттарды пайдалану көрсеткіштеріне әсерін модельдеу үшін жылдар бойынша мәліметтер топырақ құнарлылығының нақты күйі аясында зерттелетін факторларға тәуелділікті сипаттайтын регрессиялық модельдерді құру үшін бөлек математикалық өңдеуден өтті. Зерттеудің бірінші жылында қауынның ерте өнімділігі барлық зерттелген факторлардың жалпы әсеріне байланысты 96% құрады. Сонымен қатар, азот тыңаитқыштары жеке оң әсерін берді, бірақ оның фосформен және тұзбен әрекеттесуінің әсері теріс болды. Калий фосформен бірге қауынның ерте пісуін тездетеді, бірақ тұзбен әрекеттескенде баяулайды. Қауынның жалпы өнімділігі зерттелетін факторлардың жалпы әсеріне байланысты 92 % құрады, ал азотты бөлек және фосформен бірге, фосфорды калиймен біріктіріп қолдану оң нәтиже көрсетті. Зерттелетін факторлар бойынша қауын өнімінің бірлігімен азоттың шығарылу шарттылығы – 99 %, фосфор – 88 % және калий – 78 % құрады. Зерттеудің екінші жылында қауынның ерте өнімділігі зерттелген барлық факторлардың жиынтық әсеріне байланысты 97% құрады. Азот тыңайтқыштары оң әсер етті, ал фосфор мен топырақтың тұздануы теріс әсер етті. Азоттың фосформен және топырақ тұзымен әрекеттесуі теріс әсер етті. Калий фосформен әрекеттескенде қауынның ерте өнімділігіне оң әсер етті, ал топырақ тұзымен әрекеттескенде теріс әсер берді. Қауынның жалпы өнімділігі барлық 4 зерттелген факторлардың жалпы әсеріне байланысты 90% құрады. Азотпен қоректенудің калиймен және топырақтың тұздылығымен үйлесуі теріс әсер етті, ал фосфор калиймен бірге қауынның жалпы өніміне оң әсер етті. Қауын дақылының бірлігімен қоректік заттарды алып тастау және зерттеудің екінші  жылында  зерттелетін  факторлардың өзгеруіне  жауап  берді  (R²=0,84-0,90). Азот тыңайтқышын қолдану азот, фосфор және калийдің нормативті шығарылуын арттырды.

1. [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://eldala.kz/novosti/kazahstan/2085-v-kazahstane-sostavlyayut-kartu-zasolennyh-pochv, свободный.

2. Аханов Ж.У. Почвенные ресурсы Казахстана, проблемы их рационального использования в сельском хозяйстве// Производство и применение минеральных удобрений в Казахстане. - Тараз, 2004. - С. 22-26.

3. [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://khabar.kz/ru/news/obshchestvo/item/149214-nallydaetsya-spad-proizvodstva-otechestvennykh-udobrenij-v-rk, свободный.

4. Елешев Р.Е. Современные проблемы научного обеспечения регулирования плодородия почв// Современное состояние и перспективы развития мелиоративного почвоведения. - Алматы, 2009. - С. 43-44.

5. Пилипенко В.Н., Яковлева Л.В., Федотова А.В. Современное состояние засоленных почв дельты Волги// Фундаментальные исследования. – 2005. - №8. - С. 145-149.

6. Артамонова В.С., Дитц Л.Ю., Елизарова Т.Н., Лютых И.В. Техногенное засоление почв и их микробиологическая характеристика// Сибирский экологический журнал. – 2010. - №3. – С. 461-470.

7. Yarsi, G., Sivaci, A., Dasgan, H. Y., Altuntas, O., Binzet, R., & Akhoundnejad, Y. Effects of salinity stress on chlorophyll and carotenoid contents and stomata size of grafted and ungrafted galia C8 melon cultivar// Pakistan Journal of Botany. – 2017. №49(2). – Р. 421–426.

8. Uygur, V., & Yetisir, H. Effects of rootstocks on some growth parameters, phosphorous and nitrogen uptake watermelon under salt stress// Journal of Plant Nutrition. – 2009. - №32. – Р. 629–643.

9. Belouchrani, A. S., Latati, M., Ounane, S. M., Drouiche, N., & Lounici, H. Study of the Interaction Salinity: Phosphorus Fertilization on Sorghum// Journal of Plant Growth Regulation. – 2020. - №39(3). - P. 1205–1210.

10. Rincón Sánchez, L.A., Sáez Sironi, J., Pérez Crespo, J.A., Madrid, R. Growth and nutrient absorption by muskmelon crop under greenhouse// Acta Horticulturae. – 1998. - №458. - P. 153-160.

11. Betzen, B. M., Smart, C. M., Maricle, K. L., & MariCle, B. R. Effects of increasing salinity on photosynthesis and plant water potential in Kansas salt marsh species// Transactions of the Kansas Academy of Science. – 2019. - №122(1-2). – Р. 49–58.

12. Stepien, P., & Johnson, G. N. Contrasting responses of photosynthesis to salt stress in the glycophyte arabidopsis and the halophyte thellungiella: Role of the plastid terminal oxidase as an alternative electron sink// Plant Physiology. – 2009. - №49(2). - Р. 1154-1165.

13. Maia, F. M. de A., Alan, C. C., J ocirc natas, N. de C., Clarice, A. M., & Frederico, A. ocirc nio L. S. Photosynthesis and water relations of sunflower cultivars under salinity conditions// African Journal of Agricultural Research. – 2016. - №11(30). - Р. 2817-2824.

14. Huang, Y., Bie, Z., Liu, Z., Zhen, A., & Wang, W. Protective role of proline against salt stress is partially related to the improvement of water status and peroxidase enzyme activity in cucumber// Soil Science and Plant Nutrition. – 2009. - №55(5). - Р. 698-704.

15. Hessini, K., Issaoui, K., Ferchichi, S., Saif, T., Abdelly, C., Siddique, K. H. M., & Cruz, C. Interactive effects of salinity and nitrogen forms on plant growth, photosynthesis and osmotic adjustment in maize// Plant Physiology and Biochemistry. – 2019. - №139. – Р. 171–178.

16. Khosh Kholgh Sima, N. A., Ahmad, S. T., Alitabar, R. A., Mottaghi, A., & Pessarakli, M. Interactive effects of salinity and phosphorus nutrition on physiological responses of two barley species// Journal of Plant Nutrition. – 2012. - №35(9). - Р. 1411–1428.

17. Fahad, S., Hussain, S., Matloob, A., Khan, F. A., Khaliq, A., Saud, S., Hassan, S., Shan, D., Khan, F., Ullah, N., Faiq, M., Khan, M. R., Tareen, A. K., Khan, A., Ullah, A., Ullah, N., & Huang, J. Phytohormones and plant responses to salinity stress: a review// Plant Growth Regulation. – 2015. - №75(2). - Р. 391–404.

18. Martuscelli, M., Di Mattia, C., Stagnari, F., Speca, S., Pisante, M., & Mastrocola, D. Influence of phosphorus management on melon (Cucumis melo L.) fruit quality// Journal of the Science of Food and Agriculture. – 2016. - №96(8). - Р. 2715–2722.

19. [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://www.kazcotton.com, свободный.

20. Аринушкина Е.П. Руководство по химическому анализу почв// - М.: МГУ. – 1977. - 489 с.

21. Александрова Л.Н., Наиденова О.А. Лабораторно-практические занятия по почвоведению// Агропромиздат. - 1986. - 295 с.