Өзбекстан суармалы және тың боз топырақтарындағы мыс, мырыш және олардың қорларының жағдайы

Зерттеудің мақсаты Өзбекстанның Ташкент облысы, Ташкент-Келес геоморфологиялық округінің тың, жаңа суарылатын, ескі суармалы типтік боз топырақ профилі бойынша мыс пен мырыш қорларының мөлшері мен таралуын бағалау болды. Зерттелетін тың және суармалы типтік боз топырақ орташа сазды гранулометриялық құраммен сипатталады. Жоғарғы горизонттағы мыстың жалпы мөлшері 18-ден 27 мг/кг-ға дейін, мырыш 55-тен 104 мг/кг-ға дейін өзгереді. Тұнбалы фракцияның үлесі 12-ден 24%-ға дейін. Мыс пен мырыш қоры анықталды – тұрақсыз, жақын және әлеуетті. Егістік горизонттағы мыс қорының жалпы құрамнан ауытқуы анықталды: тұрақсыз 1-ден 6%-ға дейін, потенциал 33-тен 52%-ға дейін, жақын, жалпы құрамда басым 64%. Егістік горизонттағы мырыш қорының мөлшері: тұрақсыз 6-дан 18%-ға дейін, 16-дан 44%-ға дейін, потенциалды, жалпы құрамда 55%-ға дейін басым. Егістік горизонтында мыс пен мырыштың ерімейтін түрлерінің жинақталуы байқалады, бұл суға төзімді құрылымдардың пайда болуына байланысты топырақтардың су эрозиясына төзімділігін арттырады. Мыс пен мырыштың жақын және әлеуетті қорлары айтарлықтай көп мөлшерде, ал лабильділері азырақ мөлшерде ұсынылғаны анықталды. Мыстың және оның қорының зерттелетін топырақтарда таралуы біркелкі емес және мыс пен мырыштың жалпы құрамын да, олардың қорын да, лай фракциясындағы құрамын да арттыратын суару және топырақ өңдеу жасы сияқты көптеген факторларға байланысты екені анықталды.

1. Шарафутдинова Ф.Х. Медь и ее формы в основных типах почв Ферганской долины: Автореф. дис. … канд. с.-х. наук. – Ташкент, 1964. - 23 с.

2. Шарафутдинова Ф.Х. Роль меди в развитии хлопчатника. – Ташкент: ФАН, 1983. – 222 с.

3. Ковальский В.В., Андрианова Г.А. Микроэлементы в почвах СССР. – М.: Наука, 1970. – 180 с.

4. Гафурова Л.А., Пируханова Ф.Н. Микроэлементы и сера в эродированных сероземах, сформированных на отложениях неогена и их влияние на производительную способность почв. – Ташкент: Мехнат, 2001. – 107 с.

5. Зырин Н.Г. Общие закономерности в миграции и распределении микроэлементов в почве// Микроэлементы в почвах Советского Союза. – М.: МГУ, 1973. – Вып. 1. – С. 5–27.

6. Исагалиев М. Т. и др. Биомикроэлементы в сероземах юга Ферганы//Аграрная наука–сельскому хозяйству: сборник материалов. – 2020. – № 2. – С. 364-366.

7. Раджабов А. И. и др. Содержание микроэлементов на почвах под посевами пшеницы// Вестник науки. – 2020. – Т. 1. – №. 10 (31). – С. 81-85.

8. Рахматов У. и др. Исследование концентрации меди, никеля и кадмия в различных типах почв Ферганской области// Universum: технические науки. – 2021. – №. 11-4 (92). – С. 68-73.

9. Рахматов У. и др. Концентрация Cu, Ni и Cd в почвах Андижанской области// Universum: технические науки. – 2022. – №. 2-5 (95). – С. 53-61.

10. Isagaliyev M. T. et al. Change in the content of mobile microelements in typical sierozems under the influence of the cement industry// J Open. – 2025. – Т. 1. – № 01. – С. 1-5.

11. Karimov K. et al. Amount of mobile toxicants in typical gray soils and irrigation water contained Kitab district, Uzbekistan// E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2025. – Т. 623. – С. 01006.

12. Li J., Chen H., Zhang C. Impacts of climate change on key soil ecosystem services and interactions in Central Asia // Ecological Indicators. – 2020. – Т. 116. – P. 106490.

13. Генусов А.З., Горбунов Б.В., Кимберг Н.В. Классификация и диагностика почв Узбекистана// В кн.: Генезис, география и мелиорация почв Узбекистана. – Ташкент, 1972. – С. 3–49.

14. Горбунов Б.В. и др. Почвы Узбекистана. – Ташкент: ФАН, 1975. – 222 с.

15. Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических исследований в полевых хлопковых районах. – Ташкент: СоюзНИХИ, 1963. – 440 с.

16. ГОСТ 23957.1-2003. Методические указания по определению тяжелых металлов в почвах сельхозугодий и продукции растениеводства. – Утв. 10.03.1992 Министерством сельского хозяйства РФ. – М.: 1992. – 28 с.

17. Горбунов Н.И. Минералогия и физическая химия почв. – М.: Наука, 1978. 292 c.

18. Ахатов А., Буриев С.С., Нурматова В.Б. Состояние калия и его резервов в горных коричневых почвах Узбекистана// Почвоведение и агрохимия. –2023. – № 3. – С. 5–21.

19. Шаймухамедов М.Ш., Воронина К.А. Методика фракционирования органо-глинных комплексов почв с помощью лабораторных центрифуг// Почвоведение. –1972. – № 8. – С. 134–138.

20. Розанов Б.Г. Морфология почв. – М.: МГУ, 1983. – 320 с.