Мақала Астана қаласында орналасқан қатты қалдықтарды көму полигонының аумағында топырақтың ауыр металдармен ластану деңгейін анықтауға бағытталған. Зерттеу барысында Астана қаласының әкімшілік аумағында, Алаш тас жолының 6-шақырымында орналасқан «Эко Полигон Астана» ЖШС басқаратын тұрмыстық қатты қалдықтарды көму полигонына жақын іргелес аумақтардан алынған топырақ үлгілерінің химиялық құрамын талдау жүргізіліп, ауыр металдардың жылжымалы мөлшері мен олардың экологиялық қауіптілік дәрежесі бағаланды. Ауыр металдардың қауіптілігі бойынша 1- класқа жататын сынап, мырыш, мышьяк және 2 -класқа жататын мыс, никель, кобальт, сурьма, хром және қорғасынның жылжымалы мөлшері анықталды. Топырақтың ластану дәрежесі қауіптілік коэффициенті (Kо) және ластанудың жиынтық коэффициенті (Zс) арқылы бағаланып, рұқсат етілген шекті рауал концентрациясымен салыстырылды. Зерттеу көрсеткендей, полигон аумағында және оған жақын аймақтарда ауыр металдардың мөлшері рұқсат етілген шекті рауал концентрациясынан асып, экологиялық қауіптілік деңгейі «қауіпті» және «қауіптілігі әлсіз» деп бағаланды. Зерттеу нәтижелері полигонның экологиялық әсерін, оның маңайындағы топырақтардың экологиялық жағдайын және қоршаған ортаға зиянды әсерін бағалауға мүмкіндік береді.

Мақалада Іле Алатауы мен Ұзынқара жотасының таулы аймақтарындағы топырақ пен өсімдіктердің деградациясын зерттеу нәтижелері қарастырылған. Іле Алатауы мен Ұзынқара жотасының биік таулы және орта таулы жайылымдарының геоботаникалық зерттеулерінің мәліметтері өсімдіктердің деградациясының басқа процестерден басым екендігін көрсетті. Таулы аймақтардың топырақтары қарашірік көкжиектің қалыңдығымен, жалпы қарашіріктің жоғары мөлшерімен, кальций мен магнийдің мол қорымен және аз фосформен сипатталады. Біздің зерттеулеріміз көрсеткендей, зерттелетін топырақтардың қарашірік көкжиектің қалыңдығы 40-60 см құрайды, олар жоғары құнарлылық потенциалымен ерекшеленеді, бірақ бұл потенциал топырақтың тапталу дәрежесі және жайылымдардың деградация дәрежесі сияқты факторлармен шектеледі. Сонымен қатар жайылымдық деградацияның күшеюімен қарашірік қабатының азаюы, топырақтағы қарашірік пен қоректік заттардың мөлшері азаяды. Зерттелетін аумақтағы жайылымдардың деградациясының көрсеткіштері ретінде өсімдік қауымдастығын бағалау шамадан тыс және реттелмеген жайылымға байланысты өсімдік жамылғысы антропогендік деградацияға ұшырағанын көрсетті. Өсімдіктердің түрлік құрамының өзгеруі, жайылымдық жем-шөптердің, топырақтың өнімділігінің төмендеуі байқалады, бұл өз кезегінде топырақтың гранулометриялық қасиеттерінің нашарлауына әкеледі: 0-10 см қабаттағы тығыздықтың 0,11% жоғарылауы, құнды лай бөлшектері профильдің жоғарғы бөлігінде шайылып кетеді, олардың суға төзімділігі төмендейді.

Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде топырақтың тұздану мәселесі мақта өндірісі үшін негізгі шектеуші факторлардың бірі болып табылады. Зерттеулерге сәйкес, құрамында азот, фосфор және калий бар минералды тыңайтқыштарды ұтымды пайдалану мақта-талшық өнімділігін арттырып, оның сапалық көрсеткіштерін жақсартады. Зерттеудің мақсаты - топырақтың тұздану деңгейі мен енгізілген тыңайтқыштардың мөлшеріне байланысты мақта-талшық өнімділігі мен сапасын болжау үшін математикалық модельдер әзірлеу. Минералды тыңайтқыштардың әртүрлі тұздану дәрежесіндегі сұр топырақтарда мақта өнімділігіне әсерін зерттеу мақсатында жүргізілген далалық тәжірибелер үшін Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, «Сабыр» шаруа қожалығының жер телімдері таңдап алынды. Биомассаның жинақталу динамикасын зерттеу мақсатында биометриялық зерттеулер жүргізіліп, өсімдік үлгілері алынды. Таңдап алынған үлгілерге аналитикалық зерттеулер жалпы қабылданған әдістемелерге сәйкес жүргізілді. Мақалада Түркістан облысының тұзданған сұр топырақтарында суармалы жағдайда жүргізілген минералды тыңайтқыштардың мақта өнімділігіне әсерін зерттеу бойынша далалық тәжірибелердің нәтижелері келтірілген. Зерттеу нәтижелері тыңайтқыштардың топырақтың тұздану деңгейіне қарамастан өсімдіктердің өнімділігін арттыратынын көрсетті, алайда олардың тиімділігі әлсіз тұзданған топырақта айқынырақ байқалды. Ең жоғары өнім (6,49 т/га) әлсіз тұзданған сұр топырақта N150P100K80 енгізілгенде алынды, ал орташа тұзданған топырақта (5,41 т/га) – осы тыңайтқыш құрамын қолданғанда байқалды. Ең төменгі өнімділік өсімі екі түрлі тұздану деңгейінде де фосфор-калий тыңайтқыштарын (P100K80) қолданғанда анықталды. Корреляциялық талдау калиймен қоректену мен талшық сапасы арасында тығыз байланыс бар екенін көрсетті (r = 0,38-0,62). Алайда калий мөлшерінің артуы талшықтың миллиметрлік су бағанында өлшенетін көрсеткішіне (r = -0,60), метрлік нөміріне (r = -0,60) және микронейріне (r = -0,38) теріс әсер етті, бірақ үзілу жүктемесін (r = 0,61), пісу коэффициентін (r = 0,48) және талшықтың үзілу ұзындығын (r = 0,62) жақсартты. Талшық сапасының өзгерістері топырақтың жырту қабатындағы тұздардың жалпы мөлшерімен де оң байланысқа ие болды (r = 0,37-0,61). Зерттеу нәтижелері минералды тыңайтқыштарды қолдану топырақтың тұздану деңгейіне қарамастан мақта өнімділігін арттыратынын көрсетті, бірақ олардың тиімділігі әлсіз тұзданған сұр топырақтарда жоғары болды. Ең жоғары өнімділік (6,49 т/га) N150P100K80 тыңайтқышын енгізу кезінде тіркелді, ал орташа тұзданған топырақта дәл осы нұсқа 5,41 т/га өнім берді. Экономикалық жағынан ең тиімді нұсқа азот пен калий мөлшері жоғары тыңайтқыштарды қолдану болып табылды, бұл олардың тұзданған топырақтарда мақта өнімділігін арттырудағы маңызды рөлін растайды.

Оңтүстік Қазақстаның алма өсіруге оңтайлы жағдайларына қарамастан еліміздің алма секторы 57% импортқа тәуелді. 2019–2022 жылдары жартылай құрғақ, «Кентау» ЖШС (Түркістан) бауында сұр-қоңыр топырақтарда алма өндірісін оңтайландыру үшін «FertiSmart» мобильді қосымшасымен бейімделген фертигация зерттелді. «FertiSmart» 16 факторлы топырақ талдауы, ұшқышсыз ұшу аппаратының суреттері, тензиометр көрсеткіштері және Динамикалық иммобилизация мен минерализацияны түзету (DIMA) коэффициенті арқылы фертигацияны оңтайландырады. Нәтижесінде жалпы өнімді 30.6 т/га, сатылымдылық 93.9%, Brix қант мөлшері 24.1% және 78.5 қаттылыққа жетті, бұл топыраққа енгізуден (24.7 т/га, 81.5%) және бақылаудан (13.6 т/га, 62.2%) айтарлықтай артық болды. Қоректік заттардың шайылуы 20–30% төмендеді (3.24 кг/га N, топыраққа енгізудегі 7.82 кг/га-ға қарсы), су пайдалану тиімділігі 5–10% жоғарылады (50.8 кг/м³, 39.4 кг/м³-ға қарсы), гумус мөлшері 2.12%-да тұрақтанды. «FertiSmart» тыңайтқыш шығындарын 15–20% азайтып, қоректік заттардың сіңу тиімділігін арттырды (92.3% N, 48.6% P, 87.4% K). Бұл масштабталатын модель өнімділікті, топырақ денсаулығын және экологиялық тұрақтылықты арттырып, Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігі мен тұрақты ауыл шаруашылығы мақсаттарын қолдайды.

Топырақты өңдеудің жаңа және ресурстарды үнемдейтін технологиялары дәстүрлі технологияларға қарағанда егіншіліктің топырақ пен табиғатты қорғау талаптарына сәйкес келеді (топырақ құрылымының бұзылуы, деградация, эрозия және т.б. процестерге қарсы). Егіншілік мәдениетінде, оның ішінде Қазақстанның суармалы өңірлеріндегі егіншілікте жер және су ресурстарын ұтымды пайдалану, сондай-ақ топырақтың әлеуетті құнарлылығын сақтау және арттыру мақсатында өсірілетін дақылдардың сорттары мен будандары үшін әлеуетті мүмкіндіктерге қол жеткізуді қамтамасыз ететін егістік дақылдарды өсіру негізінде жаңа, дәстүрлі емес тәсілдерді талап етеді. Мақалада ресурстарды үнемдейтін технологиялардың артықшылығы және олардың бұрын қолданылған дәстүрлі технологиялармен бәсекелесетін өсімдік шаруашылығы өнімдерінің сапасы мен өзіндік құнына оң әсері туралы көпжылдық эксперименттік деректер келтірілген. Біздің зерттеулеріміздің мақсаты – жоғары сапалы астықтың мол өнімін алу үшін топырақты өңдеудің тиімділігін, күздік бидайдың әртүрлі сорттарының тұқым себу нормасын және тыңайтқыштарды қолданудың әсерту дозасын анықтау. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген аймақтарда 20-22 см тереңдікке жер жырту және топырақты минималды өңдеу жағдайында дән себудің оңтайлы мерзімі гектарына 3 миллион дана өнгіш тұқым себу нормасымен және әр гектарға 60 кг ә.з. нормада азот және фосфор тыңайтқыштарын енгізумен ерекшеленді. Топырақты нөлдік өңдеумен дән себудің оңтайлы мерзімі гектарына 3 миллион дана өнгіш тұқым себу нормасымен және әр гектарға 60 кг ә.з. азот және фосфор минералды тыңайтқыштарын енгізумен ерекше болды.

Оңтүстік-шығыс аймақтағы егістік дақылдарындағы микротыңайтқыштардың, микроэлементтердің хелатталған формалары бар кешенді биотыңайтқыштардың және олардың комбинацияларының тиімділігіне зерттеулер өте аз, ал майлы зығыр бойынша жүргізілген зерттеулер жоқтың қасы. Оларды облыста ауыл шаруашылығы өндірісінде пайдалану ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары және тұрақты өнім алудың қосымша резерві ретінде қарастырылады. Осыған байланысты біз Алматы облысының ылғалдылығы жеткіліксіз аймақта орналасқан ашық қара қоңыр тәлімі топырақ жағдайында тәжірибелік зерттеулер жүргіздік. Зерттеудің мақсаты дәстүрлі және инновациялық тыңайтқыштардың және олардың қоспасының, 13-40-13 сортты микроэлементтердің хелатталған формалары бар күрделі тыңайтқыштардың әсерін зерттеу; 12-12-36; 3-11-38, биотыңайтқыштар Майлы зығыр өнімділігі үшін тұқымдарды және жапырақты тыңайтқыштарды және олардың комбинацияларын себу алдында өңдеуге арналған Terra Sorb кешені. Майлы зығыр өсіру маусымындағы биылғы ауа-райы топырақтың ылғалдылығы мен атмосфералық температураның төмендігі жағдайында қолайлы болды. Қораптағы тұқымдар саны фондық опцияда ең жақсы болды + MACRO + ME бар 4 парақ өңдеу резервуар қоспасы және фондық опцияда + ME бар 4 парақ өңдеу NPK (бренд: 13-40-13; 12-12-36) 3-11-38) және тыңайтқыштарды қолданбай нұсқаны (бақылау) 2,1 дана асырды. екі жағдайда да. Зерттелетін тыңайтқыштардың түрлері, формалары, әдістері, мерзімдері мен комбинацияларының ішінде 1000 тұқымның ең үлкен массасы макротыңайтқыштардың микротыңайтқыштары бар резервуарлы қоспасымен және 3 және 4 жапырақты өңдеулермен 3 және 4 жапырақты өңдеуді қолдану арқылы қамтамасыз етілді. маркалы микроэлементтердің хелатталған формалары бар күрделі тыңайтқышпен: 13 -40-13; 12-12-36 және маркалар: 13-40-13; 12-12-36; 3-11-38 фонында минералды тыңайтқыштар және егіс алдындағы өңдеу Terra Sorb Complex, әрқайсысы 7,2 г майлы дақылдар сортының зығыр тұқымдарының ең үлкен коллекциясы фондық опция + 4 жапырақты өңдеу резервуар қоспасымен қамтамасыз етілді. MACRO + ME көмегімен, фондық опция + ME бар NPK 4 жапырақты өңдеу (бағалар: 40-13-40; 12-12-36; 3-11-38), фондық опция + 3 жапырақты өңдеу MACRO + ME + БИОтыңайтқыш, фондық опция + ME + БИО тыңайтқышы бар NPK 0,89 т/га, және бақылауға қатысты өсім болды. 0 ,17 т/га немесе 19,2%. Майлы зығыр дақылының сапасын анықтау кезінде ең жақсы майлылық көрсеткіштері маркалы микроэлементтердің хелатталған формалары бар күрделі тыңайтқышпен жапырақты 4 еселік өңдеуді қолданғанда алынғаны анықталды: 40-13-40; 12-12-36; 3-11-38 тыңайтқыштар фонында – 42,0%, ал ақуыз – ұрықтандырылған фонда макро- және микротыңайтқыштары бар резервуар қоспасы бар 4 жапырақты өңдеуді қолданғанда – 28,4%.

Қазақстанның оңтүстік-шығыс өңірінде суармалы ашық қара-қоңыр топырақ жағдайында микротыңайтқыштардың, әсіресе бор және мырыш тыңайтқыштарының отандық қарқынды түрдегі қант қызылшасы будандарының өнімділігіне әсерінің тиімділігі жеткілікті зерттелмеген. Қант қызылшасын өсірудің заманауи агротехнологияларында макроэлементтердің аясында жапырақ арқылы қоректендіруде микроэлементтерді қолданбай, жоғары әрі сапалы өнім алуға мүмкін емес. Зерттеудің мақсаты бор мен мырыш тыңайтқыштарының және олардың комбинацияларының қант қызылшасының жаңа отандық будандарының өнімділігіне әсерін зерттеу болды. Бордың ең көп жиналуы қант қызылшасының Болашак буданының қатар аралығында жапырақтардың түйісу кезеңінде байқалды. Бұл ЯраВита Бортрак 150 бор тыңайтқышын және ЯраВита Цинтрак 700 мырыш тыңайтқышын бірге қолданған кезде 47,0 мг/кг деңгейінде анықталды. Ал мырыштың ең жоғары мөлшері Болашак буданының қатардағы жапырақтардың түйісу кезеңінде байқалып, ЯраВита Бортрак 150 және ЯраВита Цинтрак 700 тыңайтқыштарын бірге енгізген кезде 37,0 мг/кг құрады. Бор негізінен мырышқа қарағанда көп шығарылды, ал Болашак буданының тамыржемістері оны Абулхайыр буданына қарағанда көбірек жинақтады. Ең жоғары көрсеткіш Фон+В+Zn₁₀ нұсқасында байқалып, 647,5 г/га құрады. Мырыштың ең көп шығарылуы Абулхайыр буданының жапырақтарында байқалды және ЯраВита Бортрак 150 және ЯраВита Цинтрак 700 тыңайтқыштарын қолданған кезде 384,3 г/га жетті. Болашак буданының 1 тонна тамыржемісі мен жапырағын қалыптастыру үшін 1256,3 г/га бор және 727,2 г/га мырыш жұмсалды, ал Абулхайыр буданы үшін сәйкесінше 1153,9 г/га және 751,2 г/га тұтыну анықталды. Осы нұсқада Болашак буданының ең жоғары тамыржеміс өнімділігі – 82,0 т/га, қанттылығы – 18,1%, ал қант жинау көрсеткіші – 14,8 т/га деңгейінде қамтамасыз етілді. Абулхайыр буданының ең жоғары өнімділігі ЯраВита Бортрак 150 және ЯраВита Цинтрак 700 тыңайтқыштарын қолданған кезде 80,9 т/га құрады. Қант мөлшері Фон+В+Zn10 және Фон+В+Zn5 нұсқаларында 17,9%, ал қант жинау көрсеткіші Фон+В+Zn10 нұсқасында       14,4 т/га құрады.