Мақалада Муган жазығы топырақтарының физика-химиялық және оптикалық қасиеттері мен байланысы қарастырылады. Муган жазығының негізгі топырақ типтерінің химиялық және физикалық қасиеттері бар интегралды шағылысу коэффициенті сұр-күрең және шалғынды-сұр топырақтардың кескініне байланысты тиісінше 31,09 - 40,3 және 31,1-38% құрап, төмен екендігі анықталды. Жоғары көрсеткіш (5%) сұр-шалғынды және батпақты-шалғынды топырақтарда құрап, сәйкесінше 42,90-50,55% және 39,20-42,00% аралығында болды. Талдар (жаңадан пайда болған батпақты немесе шөпті аймақтармен баланысты жас шөгінділер) түрінде бүкіл аумаққа таралған шөпті-батпақты топырақтар Муган жазығының шектеулі учаскелерінде, негізінен төмен жерлерде, жер асты суларының шығатын жерлерінде, Кура өзенінің аймағында кең таралған. Шалғынды-батпақты топырақтар гумус пен ылғалдың жоғары мөлшерімен сипатталады, оларда негізінен ылғалға сезімтал өсімдіктер өседі. Жоғарғы қабаттағы гумустың мөлшері (0-25 см) 4,05% жетеді, бұл өсімдік массасының көп мөлшерінің жыл сайынғы ыдырауына байланысты. Оның мөлшері тереңдікте азаяды және 1 м тереңдікте 0,90% құрайды. Гумустың бұлай таралуы тамырлар мен тамыршалардың негізгі бөлігі топырақ профилінің осы бөлігінде орналасқандығына байланысты. Топырақтың төменгі қабаттарында өсімдік тамырлары болмауының себебі – жоғары ылғалдылық пен темір оксидінің көп мөлшеріне байланысты лайлы қабаттағы қолайсыз су-ауа режимі, бұл өсімдіктерге кері әсерін тигізеді.

Қазіргі егіншіліктің негізгі міндеттерінің бірі топырақ құнарлылығын сақтап арттыру. Сондай-ақ, өсімдік шаруашылығы өнімдерінің жалпы өндірісін ұлғайту болып табылады. Ауылшаруашылық технологиясының төмен деңгейімен жерді тұрақты егу және ұтымсыз пайдалану топырақ құнарлылығының күрт төмендеуіне әкеледі. Сонымен қатар, соңғы онжылдықтарда климаттың өзгеруі атмосферадағы CO₂ концентрациясының жоғарылауына байланысты жауын-шашынның біркелкі бөлінбеуімен және күнделікті температураның үлкен ауытқуымен байланысты болды. Топырақ құнарлылығын басқару қабілеті өсімдіктердің өмір сүруі үшін оңтайлы жағдайлар жасалатын топырақты өңдеудің әртүрлі әдістерін қолдану арқылы топырақ процестерін реттеу болып табылады. Сондықтан қазіргі егіншіліктің алдында – өңдеудің топырақ құнарлылығына жағымсыз әсерін азайту мәселесі өткір тұр. Осыған байланысты жерді ұтымды пайдалану, ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары және тұрақты өнімін алу және еңбек пен материалдық қаражаттың ең аз шығыны кезінде аудан бірлігінен ең көп өнім алу мақсатында топырақтың құнарлылығын арттыру қажет. Зерттеу нәтижелері бойынша қарақұмық дәнінің жер жырту нұсқасындағы орташа өнімділігі 19,9 ц/га, ең аз өңдеу нұсқасында – 15,8 ц/га, нөлдік өңдеу нұсқасында – 18,1 ц/га құрады. Үш жылдық зерттеулерде жасымықтың орташа өнімділігі 11,2-15,3 ц/га аралығында болды, бұл жасымық дәнінің жоғары өнімділігі 20-22 см жер жырту кезінде, топырақты ең аз, яғни минималды өңдеу кезінде – 13,3 ц/га, ал топырақты нөлдік өңдеу кезінде өнімділік – 11,2 ц/га құрады. Зерттеудің мақсаты Қазақстанның оңтүстік-шығыс өңірі аймағының тұрақсыз ылғалдануы жағдайында топырақты өңдеудің әртүрлі әдістерінің тиімділігін және олардың су-физикалық қасиеттеріне әсерін анықтау болып табылады. Бұл мәселені шешудің негізгі бағыты топырақты өңдеудің әртүрлі әдістерін қолдану болды. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы агрофизикалық және т.б. топырақ көрсеткіштерін жақсарту топырақты өңдеудің әртүрлі әдістерін, соның ішінде топырақты минималды және нөлдік өңдеуді қолдануға байланысты екені анықталды.

Бұл зерттеу антропогендік ластануға ұшыраған топырақтардағы ауыр металдарды тұрақтандыру үшін вермикомпостың тиімділігін бағалауға бағытталған. Негізгі мақсаты – ауыр металдардың биожетімділігін төмендету және ауыл шаруашылық мал азықтық дақылдарға (жоңышқа, беде) таралуын болдырмау. Гумус қышқылдарына бай вермикомпост ауыр металл иондарымен (Cu, Pb, Ni, Cr, Zn, Cd) тұрақты хелаттық кешенді қосылыстар түзеді, бұл олардың жылжымалылығын 30-40%-ға және оданда жоғарыға төмендетеді. Бұл хелаттық кешенді қосылыстар металдардың өсімдіктер үшін қолжетімділік жылжымалы түрлерін тиімді түрде болдырмайды, осылайша ластанған топырақтардың ұзақ мерзімді фитостабилизациясына ықпал етеді. Вермикомпосты енгізгенде топырақтың сорбциялық қабілеті жоғарылады, бұл улы элементтердің миграциясының күрт төмендеуіне әкеліп, олардың жоңышқа және беде өсімдіктерінің тіндерінде биоаккумуляциялануына кедергі келтірді. Тәжірибелі түрде алынған мәліметтер көрсеткендей, вермикомпосты қолдану болашағы зор, экологиялық тұрғыдан қауіпсіз ремедиация әдісі ретінде қарауға мүмкіндік берді, себебі құнарлылықтың ұзақ уақыт сақталуына және топырақтағы экологиялық тепе-теңдіктің бұзылмауына жағдай туындатты. Бұл әдісті қолдану агроэкожүйелерді тұрақты басқарудың және ауыр металдармен ластану жағдайында экологиялық тәуекелдерді төмендетудің тиімді стратегиясы болуы мүмкін.

Мақалада қант қызылшасы егілген атыздық және тамшылатып суару жағдайындағы топырақтың экологиялық жағдайы сипатталды. Зерттелген суармалы топырақтар негізінен жеңіл-орташа құмбалшықты гранулометриялық құрамға ие. Талдамалық зерттеулер көрсеткендей, 13,8-51,5%-дан микроагрегаттардың негізгі мөлшері ірі шаң фракциясына, 57,7% -дан 12,5%-ға дейін ұсақ құмға тиесілі, қалған шамалы бөлігін ұсақ шаң мен тұнба фракциялары құрайды. Гумус бойынша нәтижелер топырақтың төмен және өте төмен мөлшерде екенін көрсетті: топырақ азоттың жылжымалы формаларымен орташа қамтамасыз етілген, фосформен төмен және калиймен орташа қамтамасыз етілген. Зерттеу нысанының топырағы әлсіз сілтілі және сілтілі болып табылады. Нәтижелер эрозиялық қауіптілік топырағын жіктеу бойынша атыздық суару жағдайындағы телімнің топырағы қауіптіліктің 2-класына жататынын көрсетті, яғни эрозиялық қауіптілік әлсіз (қатты бөлігін шығару жылына 4,1-5,3 т/га құрайды.

Мақалада Түркістан облысындағы Шәуілдір массивінің ескісуармалы тұзданған ашық сұр топырағында дәндік жүгеріге минералды тыңайтқыштардың әртүрлі дозалары мен қатынастарын зерттеу, өсімдіктердің минералды қоректенуін оңтайландыру және биомассаның қалыптасуын модельдеу нәтижелері ұсынылған. Шикізат биомассасының жинақталу динамикасы мен өнімділіктің қалыптасуына, сондай-ақ тұзданған ашық сұр топырақтарда дәндік жүгеріге тыңайтқыштарды (азот, фосфор, калий) қолданудың экономикалық тиімділігіне талдаулар жасалынды.  Зерттеулер көпфакторлы далалық тәжірибелердің қадамдық регрессиондық талдау әдістеріне негізделді. Нәтижелер көрсеткендей, тұзданған ашық сұр топырақта жүгері биомассасы тыңайтқыш дозасы артқан сайын, әсіресе азот тыңайтқыштарының әсерінен көбейеді. Тыңайтқышсыз нұсқада бір өсімдіктің биомассасы гүлдену және пісу фазаларында тиісінше 328 және 408 г құрады, ал ең жоғарғы N200P150K150 дозасында сәйкесінше 641 және 907 г-ға жетті. Гүлдену фазасында детерминация коэффициенті жоғары (R²=0,963) регрессия теңдеуімен көрсетілгендей, азот пен фосфордың оң әсері байқалады, әсіресе біріншісі ең көп әсер етеді, ал калийдің әсері дәлелденбеді (P>0,05). Пісу кезеңіндегі нәтижелерді өңдеуден де жоғары детерминация коэффициентімен (R²=0,979) көп реттік регрессия үлгісін алуға мүмкіндік берді, бұл тыңайтқыштардың биомассаның өзгергіштігінің 98%-ына жауап беретінін растайды, мұнда барлық үш қоректік элементтер біржақты әрекетте және азот калиймен әрекеттесуде оң әсер етті. Дәндік жүгері өнімділігінің тәуелділігін жоғары дәлдікпен сипаттайтын регрессия теңдеуі (R²=0,979) азот пен фосфордың жетекші оң рөлін көрсетті, бірақ азоттың калиймен әрекеттесуі өнімділікке теріс әсер етті. Тыңайтқышсыз нұсқада өнім 6,3 т/га құрады, ал N200P150K150 дозасы бар нұсқада - 13,0 т/га, ал масақ ұзындығы 16,2 және 23,9 см, ені 4,2 және 5,2 см, жүгері собығындағы дәндер саны 375 және 593 дана, 1000 дәннің салмағы тиісінше 303 және 427 г құрады. Детерминацияның жеткілікті жоғары коэффициенті (R²=0,849) бар регрессиялық модель фосфор тыңайтқышының дәннің түзілуін ынталандыратынын, ал артық азот топырақтың тұздануының токсикалық әсерінің фонында оны азайтатынын көрсетеді. Экономикалық тұрғыдан ең тиімдісі тыңайтқыштардың орташа дозалары - N120P90K0 және N160P120K30, олар сәйкесінше 119 және 107% рентабельділікпен өнім мен шығындардың тепе-теңдігін қамтамасыз етті. N200P150K150 дозасын қолдану кезінде алынатын ең жоғары табыс (1167 мың теңге/га) жоғары шығындармен (699 мың теңге/га) қатар жүреді. Осылайша, тыңайтқыштың орташа дозалары тұзды топырақтарда жүгері өнімділігін арттыруда тиімдірек.

Мақалада 2023–2024 жылдары Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы қара-қоңыр топырақта өсірілген «Самалдай» сортының қызанақтарының өнімділігі мен сапасына Шанканай кенішінің ұсақ фракциялы цеолитінің әсері зерттелген. Цеолитті қолдану өнімділікті арттыруға, өнім сапасын жақсартуға және рентабельділікті арттыруға ықпал ететіні анықталды. Бақылау тобында (тыңайтқышсыз) қызанақ өнімділігі гектарына 22,3 тонна болды, ал цеолит пен тыңайтқыштар қолданылған нұсқаларда өнімділік артты. Ең жоғары өнімділік 2 тонна цеолит пен N₉₀P₉₀K₉₀ тыңайтқыштарын қолданғанда гектарына 6,7 тоннаға жетті. Тыңайтқыш дозасын арттыру қызанақ жемістеріндегі құрғақ зат мөлшерін бақылау тобындағы 4,93%-дан 5,46%-ға дейін арттырды, қант мөлшері аздап өсті. Минералды тыңайтқыштар жемістердегі нитраттар мөлшерін бақылау тобындағы 68 мг/кг-дан 61-78 мг/кг аралығында арттырды, ал цеолит қолдану нитраттар деңгейін бақылау тобымен салыстырғанда 7 мг/кг-ға төмендетті. Тыңайтқыштар қолданылған топырақтың 0–20 см қабатындағы ауыр металдардың (Zn, Cu, Cd, Pb) қозғалмалы түрлерінің мөлшері сәйкесінше 2,50; 0,70; 1,20; 0,40 мг/болды. Цеолит қолдану олардың мөлшерін төмендетуге ықпал етеді, себебі ол ауыр металдарды байланыстырып, өсімдіктерге қолжетімділігін азайтады. Экономикалық талдау нәтижелері бойынша, цеолит қолдану қызанақ өсіруде гектарына 3,1 тонна өнімділік арттырып, 64% рентабельділікті қамтамасыз етеді, ал цеолит пен минералды тыңайтқыштарды бірге қолдану өнімділікті гектарына 5,7–6,7 тоннаға арттырса да, рентабельділік 42%-ға дейін төмендейді.

Ресурс үнемдейтін технологиялардың тиімділігі қарастырылады, ол өзара байланысты факторлардың жиынтығы: жаздық арпаның белгілі бір жиынтығы, ауыспалы егіс, ауыл шаруашылығы техникасының жүйесі, жергілікті табиғи-климаттық жағдайларды ескере отырып, топырақты бастапқы және егіс алдындағы өңдеуді, егістіктердің фитосанитарлық жай-күйі, минералды тыңайтқыштарды  және т.б. Осыған орай, қазіргі уақытта өте өзекті мәселелердің бірі – ауыл шаруашылығының құрама техникалары мен құралдарын пайдалана отырып, топырақты өңдеудің ресурсты үнемдейтін технологиясын қолдану арқылы, оның ішінде топырақ өңдеуді барынша азайту арқылы оны өндіруге кететін шығынды уақытында азайта отырып, жаздық арпаның өнімділігін арттыру. Зерттеудің мақсаты Батыс Қазақстан облысының жағдайында жаздық арпа өсірудің дәстүрлі және ресурсты үнемдейтін (минималды және нөлдік) технологияларына салыстырмалы агротехникалық баға беру болды. Ғылыми зерттеу жұмыстарымыз жаздық арпаны өсіру технологиясын қолданыда барлық материалдық-техникалық ресурстарды барынша шоғырландыру, тиімді пайдалануға және ғылымның соңғы жетістіктері мен озық тәжірибелерді кеңінен қолдануға негізделген.  Бұл ретте, қолданылатын топырақты өңдеу жүйелері мен өсімдіктерді химиялық қорғау тәсілдерімен ресурсты үнемдеумен қатар, экологиялық таза өнім алу керектігі дәлелденді. Біздің зерттеулеріміздің нәтижесінде Батыс Қазақстан облысының жағдайында жаздық арпа өсіруге арналған ресурс үнемдейтін топырақты өңдеу технологиясының агроэкологиялық тиімділігі анықталды.