Түркістан облысының әртүрлі тұздану деңгейіндегі сұр топырақтарында минералды тыңайтқыштардың мақта өнімділігіне әсерін математикалық болжау

Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде топырақтың тұздану мәселесі мақта өндірісі үшін негізгі шектеуші факторлардың бірі болып табылады. Зерттеулерге сәйкес, құрамында азот, фосфор және калий бар минералды тыңайтқыштарды ұтымды пайдалану мақта-талшық өнімділігін арттырып, оның сапалық көрсеткіштерін жақсартады. Зерттеудің мақсаты - топырақтың тұздану деңгейі мен енгізілген тыңайтқыштардың мөлшеріне байланысты мақта-талшық өнімділігі мен сапасын болжау үшін математикалық модельдер әзірлеу. Минералды тыңайтқыштардың әртүрлі тұздану дәрежесіндегі сұр топырақтарда мақта өнімділігіне әсерін зерттеу мақсатында жүргізілген далалық тәжірибелер үшін Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, «Сабыр» шаруа қожалығының жер телімдері таңдап алынды. Биомассаның жинақталу динамикасын зерттеу мақсатында биометриялық зерттеулер жүргізіліп, өсімдік үлгілері алынды. Таңдап алынған үлгілерге аналитикалық зерттеулер жалпы қабылданған әдістемелерге сәйкес жүргізілді. Мақалада Түркістан облысының тұзданған сұр топырақтарында суармалы жағдайда жүргізілген минералды тыңайтқыштардың мақта өнімділігіне әсерін зерттеу бойынша далалық тәжірибелердің нәтижелері келтірілген. Зерттеу нәтижелері тыңайтқыштардың топырақтың тұздану деңгейіне қарамастан өсімдіктердің өнімділігін арттыратынын көрсетті, алайда олардың тиімділігі әлсіз тұзданған топырақта айқынырақ байқалды. Ең жоғары өнім (6,49 т/га) әлсіз тұзданған сұр топырақта N150P100K80 енгізілгенде алынды, ал орташа тұзданған топырақта (5,41 т/га) – осы тыңайтқыш құрамын қолданғанда байқалды. Ең төменгі өнімділік өсімі екі түрлі тұздану деңгейінде де фосфор-калий тыңайтқыштарын (P100K80) қолданғанда анықталды. Корреляциялық талдау калиймен қоректену мен талшық сапасы арасында тығыз байланыс бар екенін көрсетті (r = 0,38-0,62). Алайда калий мөлшерінің артуы талшықтың миллиметрлік су бағанында өлшенетін көрсеткішіне (r = -0,60), метрлік нөміріне (r = -0,60) және микронейріне (r = -0,38) теріс әсер етті, бірақ үзілу жүктемесін (r = 0,61), пісу коэффициентін (r = 0,48) және талшықтың үзілу ұзындығын (r = 0,62) жақсартты. Талшық сапасының өзгерістері топырақтың жырту қабатындағы тұздардың жалпы мөлшерімен де оң байланысқа ие болды (r = 0,37-0,61). Зерттеу нәтижелері минералды тыңайтқыштарды қолдану топырақтың тұздану деңгейіне қарамастан мақта өнімділігін арттыратынын көрсетті, бірақ олардың тиімділігі әлсіз тұзданған сұр топырақтарда жоғары болды. Ең жоғары өнімділік (6,49 т/га) N150P100K80 тыңайтқышын енгізу кезінде тіркелді, ал орташа тұзданған топырақта дәл осы нұсқа 5,41 т/га өнім берді. Экономикалық жағынан ең тиімді нұсқа азот пен калий мөлшері жоғары тыңайтқыштарды қолдану болып табылды, бұл олардың тұзданған топырақтарда мақта өнімділігін арттырудағы маңызды рөлін растайды.

1. Reiter M. S., Reeves D. W., Burmester C. H. Cotton Nitrogen Management in a High‐ Residue Conservation System: Source, Rate, Method, and Timing// Soil Science Society of America Journal. – 2008. – Vol. 72. – №. 5. – P. 1330-1336.

2. Boquet D. J., Tuban a B., Mascagni H., Holman M., Hague S. Cotton yield responses to fertilizer nitrogen rates in a cotton corn rotation// Agronomy Journal. – 2009. – Vol. 101. – № 2. – P. 400-407.

3. Ansari M. S., Mahey R. K. Growth and yield of cotton species as affected by sowing dates and nitrogen levels// Journal of Research, Punjab Agricultural University. – 2003. – Vol. 40. – № 1. – P. 8-11.

4. Nachimuthu G., Schwenke G., Baird J., McPherson A., Mercer C., Sargent B.., Hundt A., Macdonald B. Cotton yield response to fertilizer phosphorus under a range of nitrogen management tactics// Crop and Environment. – 2022. – Vol. 1. – № 3. – P. 214-219.

5. Pettigrew W. T., Meredith Jr W. R., Young L. D. Potassium fertilization effects on cotton lint yield, yield components, and reniform nematode populations// Agronomy Journal. – 2005. – Vol. 97. – № 4. – P. 1245-1251.

6. Sharma S. K., Sundar Singh S. S. Yield, yield attributes and quality of cotton as influenced by foliar application of potassium// Journal of Cotton Research and Development. - 2007. - Vol. 21. - № 1. - Р. 51-54 .

7. Hamed F. S. Effect of some cultural practices on growth, flowering, earliness characters and yield of cotton plant variety Giza 90 (Gossypium barbadense L.)// Egyptian Journal of Agricultural Research. – 2012. – Vol. 90. – № 4. – P. 1649-1675.

8. Sun M. Dong H., Han H., Feng W., Shao J., Huo F., Li P., Zheng C. Screening cotton cultivars for low-phosphorus tolerance: a comparison of hydroponic and field methods// Journal of Cotton Research. – 2025. – Vol. 8. – № 1. – P. 10.

9. Kebede M., Balcha M. Cottonseed Production Technology// Cotton Sector Development in Ethiopia: Challenges and Opportunities. – Singapore: Springer Nature Singapore, 2024. – P. 351-377.

10. Mylsamy P., Tamilmani E., Venugopal R., Murugaiyan S., Ranganathan U. Cotton seed management: traditional and emerging treatment approaches for enhanced productivity// Journal of Cotton Research. – 2025. – Vol. 8. – № 1. – P. 7.

11. Maina E. W. Effect of Different Macro-nutrient Combinations on Growth, Yield and Fibre Quality of Cotton (Gossypium Hirsutum L.) in Machakos County, Kenya: dis. – University of Nairobi, 2023. - 81 p.

12. Bumguardner A. R. Soil potassium effects on cotton lint yield and fiber quality on the Texas high plains//Journal of Cotton Science. – 2023. Vol. 27. - P. 12–27 .

13. Thimmegowda M. N., Manjunatha M., Lingaraj H., Soumya D.V., Jayaramaiah R., Sathisha G., Nagesha L. Comparative analysis of machine learning and statistical models for cotton yield prediction in major growing districts of Karnataka, India// Journal of Cotton Research. – 2025. – Vol. 8. – № 1. – P. 6.

14. Tagayev A. M. Priyemy uluchsheniya fizicheskogo sostoyaniya pochv// Endless light in science. – 2024. – Vol. 11. – P. 32-35.

15. Dospekhov B. A. Metodika polevogo opyta. – 1985.

16. Arinushkina Ye. V. Rukovodstvo po khimicheskomu analizu pochv: uchebnoye posobiye. – MGU, 1970, - 487 s.

17. Peregudov V.N., Ivanova T.I. Effektivnost' blochnogo metoda pri utochnenii dannykh polevykh mnogofaktornykh opytov s udobreniyami. Soobshcheniye 2// Agrokhimiya. - 1980. - №2. - P. 135-140.