ЦЕОЛИТ ПЕН ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ ҚЫЗАНАҚТЫҢ (SOLANUM LYCOPERSICUM) ӨСУІ, ӨНІМДІЛІГІ ЖӘНЕ САПАСЫНА ӘСЕРІ

Мақалада 2023–2024 жылдары Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы қара-қоңыр топырақта өсірілген «Самалдай» сортының қызанақтарының өнімділігі мен сапасына Шанканай кенішінің ұсақ фракциялы цеолитінің әсері зерттелген. Цеолитті қолдану өнімділікті арттыруға, өнім сапасын жақсартуға және рентабельділікті арттыруға ықпал ететіні анықталды. Бақылау тобында (тыңайтқышсыз) қызанақ өнімділігі гектарына 22,3 тонна болды, ал цеолит пен тыңайтқыштар қолданылған нұсқаларда өнімділік артты. Ең жоғары өнімділік 2 тонна цеолит пен N₉₀P₉₀K₉₀ тыңайтқыштарын қолданғанда гектарына 6,7 тоннаға жетті. Тыңайтқыш дозасын арттыру қызанақ жемістеріндегі құрғақ зат мөлшерін бақылау тобындағы 4,93%-дан 5,46%-ға дейін арттырды, қант мөлшері аздап өсті. Минералды тыңайтқыштар жемістердегі нитраттар мөлшерін бақылау тобындағы 68 мг/кг-дан 61-78 мг/кг аралығында арттырды, ал цеолит қолдану нитраттар деңгейін бақылау тобымен салыстырғанда 7 мг/кг-ға төмендетті. Тыңайтқыштар қолданылған топырақтың 0–20 см қабатындағы ауыр металдардың (Zn, Cu, Cd, Pb) қозғалмалы түрлерінің мөлшері сәйкесінше 2,50; 0,70; 1,20; 0,40 мг/болды. Цеолит қолдану олардың мөлшерін төмендетуге ықпал етеді, себебі ол ауыр металдарды байланыстырып, өсімдіктерге қолжетімділігін азайтады. Экономикалық талдау нәтижелері бойынша, цеолит қолдану қызанақ өсіруде гектарына 3,1 тонна өнімділік арттырып, 64% рентабельділікті қамтамасыз етеді, ал цеолит пен минералды тыңайтқыштарды бірге қолдану өнімділікті гектарына 5,7–6,7 тоннаға арттырса да, рентабельділік 42%-ға дейін төмендейді.

1. Юсупов М., Петров Б., Ахметова Ф. Овощеводство Казахстана. Учебник. Том 2. - Алматы: Республиканский издательский кабинет Казахской академии образования им. И. Алтынсарина, 2000. - 268 с.

2. Жумашева С.Т., Кантарбаева Ш.М., Шинтаева С.С. Овощеводство и картофелеводство Казахстана как основное направление сельскохозяйственного производства// Проблемы агрорынка. – 2024. – Т. 1. – С. 136-153.

3. Щепетков Н. Овощеводство Северного Казахстана. Учебное пособие. Издательство Foliant. - 416 c.

4. [Электронный ресурс]: Режим доступа: Экспертно-аналитический центр агробизнеса "АБ-Центр" www.ab-centre.ru. https://ab-centre.ru/news/ploschadi-sbory-i-urozhaynost-pomidorov-otkrytogo-grunta-v-kazahstane, свободный.

5. Кузнецов А. Ю., Кузин Е. Н. Влияние природного цеолита и удобрений на свойства почвы и урожайность сельскохозяйственных культур// Плодородие. - 2009. - № 3. - С. 12-13.

6. Malekian, R.; Abedi-Koupai, J.; Eslamian, S.S. Influences of clinoptilolite and surfactant-modified clinoptilolite zeolite on nitrate leaching and plant growth// J. Hazard. Mater. - 2011. – T. 185. - Р. 970-976.

7. Ярван М.Э. Влияние удобрений на урожайность и качество столовых корнеплодов на дерново-карбонатных оподзоленных почвах Эстонии. Автореферат, дисс. ... канд с.-х. наук. - Рига. -1974. - 21 с.

8. Tucker R.L., Drew K., Ward C.M., Rutherford P.P. The effects of lifting date and storage temperature on the keeping guality of beetroots// J. hortic Sc. - 1980. - Vol. 55. - №4. – P. 409-414.

9. Кан В.М., Кусаинова А.А., Шахаров Р.Ж. «Применение биоминерального удобрения на основе модифицированного цеолита - оптимизация органно-минерального питания на рисово-болотных почвах Казахстана»// Мат. Межд. конф. КазНИИ почвоведения и агрохимии им. У.У. Успанова. - Алматы - 2012. - С. 23-26.

10. Подковыров И. Ю., Костин М. В., Долгова А. И., Филипчук О. Д., Несват А. П. Влияние цеолитов на интенсивность жизненных процессов гибридных форм растений// Вестник Казанского государственного аграрного университета. - 2019. - №. 2. - С. 31-36.

11. Голубкина H.A., Кошелева О.В. Содержание аскорбиновой кислоты в растениях, выращенных в закрытом грунте с использованием цеолитов// Вопросы питания. - 1994. - № 5. - С. 3-4.

12. Гончарова H.A., Крутилина B.C., Панов Н.П. Влияние цеолита на биологический урожай и поступление Sr в растения// Тяжелые металлы в окружающей среде. Пущино. - 1996. - С. 155-156.

13. Анисимова, Т.Ю. Эффективность применения торфогрунтов с использованием биопрепаратов и цеолита для выращивания рассады овощных культур// Плодородие. - 2009. - №6. – С. 23-24.

14. Sonawane N.S. Effect of zeolite application on soil properties, yield and nutrient uptake of maize on Inceptisol. M.Sc. thesis, Mahatma Phule Krishi Vidyapeeth, Rahuri. – 2019. - Р.167-182.

15. Романова Г. А. Цеолиты: эффективность и применение в сельском хозяйстве. Ч. 1. - М.: ФГНУ «Росинформагротех». – 2000. - 296 с.

16. Крищенко Е.Ф. Эффективность форм азотного компонента комплексного удобрения для теплиц в опытах с огурцами и томатами// Агрохимическая эффективность новых форм минеральных удобрений. М., 1983. - Вып. 242. - С. 115-126.

17. M. Kragovic, S. Pasalic, M. Markovic, M. Petrovic, B. Nedeljkovic, M. Momcilovic, M. Stojmenovic. Natural and modified zeolite - alginate composites. application for removal of heavy metal cations from contaminated water solutions// Minerals. - 2018. - Vol. 8. - № 1. - P. 11.

18. Доспехов Б. А. Методика полевого опыта. – М.:Агропромиздат, 1985. – 358 с.

19. Романова Г. А. Цеолиты: эффективность и применение в сельском хозяйстве. Ч. 1. — М.: ФГНУ «Росинформагротех». – 2000. - 296 с.