ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТҰЗДАНҒАН АШЫҚ СҰР ТОПЫРАҒЫНДА МИНЕРАЛДЫ ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ МӨЛШЕРІ МЕН ҚАТЫНАСЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ДӘНДІК ЖҮГЕРІНІҢ ӨНІМДІЛІГІН МОДЕЛЬДЕУ

Мақалада Түркістан облысындағы Шәуілдір массивінің ескісуармалы тұзданған ашық сұр топырағында дәндік жүгеріге минералды тыңайтқыштардың әртүрлі дозалары мен қатынастарын зерттеу, өсімдіктердің минералды қоректенуін оңтайландыру және биомассаның қалыптасуын модельдеу нәтижелері ұсынылған. Шикізат биомассасының жинақталу динамикасы мен өнімділіктің қалыптасуына, сондай-ақ тұзданған ашық сұр топырақтарда дәндік жүгеріге тыңайтқыштарды (азот, фосфор, калий) қолданудың экономикалық тиімділігіне талдаулар жасалынды.  Зерттеулер көпфакторлы далалық тәжірибелердің қадамдық регрессиондық талдау әдістеріне негізделді. Нәтижелер көрсеткендей, тұзданған ашық сұр топырақта жүгері биомассасы тыңайтқыш дозасы артқан сайын, әсіресе азот тыңайтқыштарының әсерінен көбейеді. Тыңайтқышсыз нұсқада бір өсімдіктің биомассасы гүлдену және пісу фазаларында тиісінше 328 және 408 г құрады, ал ең жоғарғы N200P150K150 дозасында сәйкесінше 641 және 907 г-ға жетті. Гүлдену фазасында детерминация коэффициенті жоғары (R²=0,963) регрессия теңдеуімен көрсетілгендей, азот пен фосфордың оң әсері байқалады, әсіресе біріншісі ең көп әсер етеді, ал калийдің әсері дәлелденбеді (P>0,05). Пісу кезеңіндегі нәтижелерді өңдеуден де жоғары детерминация коэффициентімен (R²=0,979) көп реттік регрессия үлгісін алуға мүмкіндік берді, бұл тыңайтқыштардың биомассаның өзгергіштігінің 98%-ына жауап беретінін растайды, мұнда барлық үш қоректік элементтер біржақты әрекетте және азот калиймен әрекеттесуде оң әсер етті. Дәндік жүгері өнімділігінің тәуелділігін жоғары дәлдікпен сипаттайтын регрессия теңдеуі (R²=0,979) азот пен фосфордың жетекші оң рөлін көрсетті, бірақ азоттың калиймен әрекеттесуі өнімділікке теріс әсер етті. Тыңайтқышсыз нұсқада өнім 6,3 т/га құрады, ал N200P150K150 дозасы бар нұсқада - 13,0 т/га, ал масақ ұзындығы 16,2 және 23,9 см, ені 4,2 және 5,2 см, жүгері собығындағы дәндер саны 375 және 593 дана, 1000 дәннің салмағы тиісінше 303 және 427 г құрады. Детерминацияның жеткілікті жоғары коэффициенті (R²=0,849) бар регрессиялық модель фосфор тыңайтқышының дәннің түзілуін ынталандыратынын, ал артық азот топырақтың тұздануының токсикалық әсерінің фонында оны азайтатынын көрсетеді. Экономикалық тұрғыдан ең тиімдісі тыңайтқыштардың орташа дозалары - N120P90K0 және N160P120K30, олар сәйкесінше 119 және 107% рентабельділікпен өнім мен шығындардың тепе-теңдігін қамтамасыз етті. N200P150K150 дозасын қолдану кезінде алынатын ең жоғары табыс (1167 мың теңге/га) жоғары шығындармен (699 мың теңге/га) қатар жүреді. Осылайша, тыңайтқыштың орташа дозалары тұзды топырақтарда жүгері өнімділігін арттыруда тиімдірек.

1. [Электронный ресурс]: Режим доступа: https://www.fao.org/faostat/ru/ #data/QCL, свободный.

2. Кочисов С.М. Значение производства кукурузы на зерно в мировом сельском хозяйстве// Экономика, труд, управление в сельском хозяйстве. – 2011. – № 4. – С. 86-88.

3. Кишев А.Ю., Ханиева И.М., Жеруков Т.Б., Шибзухов З.С. Применение новых гербицидов на посевах кукурузы на выщелоченных черноземах КБР// ФГБОУ ВО «Кабардино Балкарский ГАУ» статья в сборнике трудов конференции. - 2017. - С. 77-79.

4. Юмагулов Г.Л., Бака В.А. Удобрение и урожаи кукурузы// Кукуруза. – 1984. – №5. – С. 17-18.

5. Амиров Б.М., Құлымбет Қ.Қ., Сапаров Г.А., Сейтменбетова А.Т., Құрманақын О.С. Урожайность кукурузы при применении различных доз и форм азотных удобрений в Шаульдерском массиве орошения Туркестанской области//Почво-ведение и агрохимия. – 2023. – №. 4. – С. 60-71.

6. Кайсанова Г.Б., Шахаров Р.Ж. Приемы повышения продуктивности кукурузы на засоленных почвах Южно-Казахстанской области// Почвоведение и агрохимия. – 2016. – № 3. – С. 20-29.

7. [Электронный ресурс]: Режим доступа: https://kazpravda.kz/n/sol-ne-pome-ha-urozhayu , свободный.

8. Пошанов М.Н., Кененбаев С.Б., Ибраева М.А., Вырахманова А.С., Дуйсеков С.Н., Сулейменова А.И. Влияние степени засоления почв и применения биопрепарата на продуктивность кукурузы// Почвоведение и агрохимия. – 2021. - № 1. - С. 44-56.

9. Жихарева Г.А., Курмангалиев А.Б., Соколов С.С. Почвы Казахской ССР. Чимкентская область. – Выпуск 12. – Алма-Ата: Изд-во Наука КазССР, 1969. – 410 с.

10. Shokri, N., Hassani, A., & Sahimi, M. (2024). Multi‐scale soil salinization dyna-mics from global to pore scale: A review. Reviews of Geophysics, 62(4), e2023RG000804.

11. Перегудов В.Н. Планирование многофакторных полевых опытов с удобрениями и математическая обработка их результатов. М.: Колос, 1978. - 184 с.

12. Перегудов В.Н., Иванова В.Н. К вопросу о главных эффектах и взаимодейст-вии факторов в многофакторных опытах с удобрениями. Сообщение 1// Агрохи-мия. - 1979. - №9. - С. 110–118.

13. Цыгуткин А.С., Васбиева М.Т. Шишков Д.Г. Особенности постановки поле-вого опыта с минеральными удобрениями на основе неполной факториальной схемы 1/9(6×6×6)// Земледелие. - 2022. - №6. - С. 22–26.

14. Доспехов Б. А. Методика полевого опыта (с основами статистической об-работки результатов исследований). - 5-е изд., доп. и перераб. - М.: Агропромиздат, 1985. - 351 с.

15. Методика государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур. Выпуск четвертый. Картофель, овощные и бахчевые культуры. - Москва, 2015. - 61 с.

16. Степуро М. Ф. Использование методов математического моделирования при оптимизации систем удобрения моркови// Картофель и овощи. – 2013. – № 1. – С. 19–21.

17. Шаповалов Н. К. Математическое моделирование управления продук-ционным процессом на посевах сахарной свеклы// Достижения науки и техники АПК. – 2013. – № 2. – С. 29–31.

18. Вахонин Н. К. Моделирование урожаев в системе точного земледелия// Мелиорация. – 2015. – № 1 (73). – С. 131–136.

19. Лихацевич А. П. Математическая модель урожая сельскохозяйственных культур// Вес. Нац. акад. наук Беларус. Сер. аграр. наук. – 2021. – Т. 59, № 3. – С. 304–318.

20. Иванова Т. И. Прогнозирование эффективности удобрений с использо-ванием математических моделей. М.: Агропромиздат, 1989. - 235 с.

21. Перегудов В.Н., Иванова Т.И. Эффективность метода блоков в уточнении данных полевых многофакторных опытов с удобрениями// Агрохимия. - 1980. - №2. - С. 135–140.

22. Амиров Б.М., Кулымбет К.К., Сейтменбетова А.Т., Сапаров Г.А., Тулепбергенова Г.Т., Махмаджанов С.П. Моделирование влияния удобрений на урожайность хлопчатника и качество хлопковолокна на засоленных почвах Южного Казахстана// Почвоведение и агрохимия. – 2024. - № 1. – С. 46-61.

23. Quan, H., Feng, H., Zhang, T., Wu, L., & Siddique, K. H. (2024). Response of soil water, temperature, and maize productivity to different irrigation practices in an arid region. Soil and Tillage Research, 237, 105962.