ВЕРМИКОМПОСТТЫҢ АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ГРУНТТА ТРАНСФОРМАЦИЯЛАНУЫНА ЖӘНЕ «ТОПЫРАҚ-ӨСІМДІК» ЖҮЙЕСІНДЕ ТРАНСЛОКАЦИЯЛАНУЫНА ӘСЕРІ

Бұл зерттеу антропогендік ластануға ұшыраған топырақтардағы ауыр металдарды тұрақтандыру үшін вермикомпостың тиімділігін бағалауға бағытталған. Негізгі мақсаты – ауыр металдардың биожетімділігін төмендету және ауыл шаруашылық мал азықтық дақылдарға (жоңышқа, беде) таралуын болдырмау. Гумус қышқылдарына бай вермикомпост ауыр металл иондарымен (Cu, Pb, Ni, Cr, Zn, Cd) тұрақты хелаттық кешенді қосылыстар түзеді, бұл олардың жылжымалылығын 30-40%-ға және оданда жоғарыға төмендетеді. Бұл хелаттық кешенді қосылыстар металдардың өсімдіктер үшін қолжетімділік жылжымалы түрлерін тиімді түрде болдырмайды, осылайша ластанған топырақтардың ұзақ мерзімді фитостабилизациясына ықпал етеді. Вермикомпосты енгізгенде топырақтың сорбциялық қабілеті жоғарылады, бұл улы элементтердің миграциясының күрт төмендеуіне әкеліп, олардың жоңышқа және беде өсімдіктерінің тіндерінде биоаккумуляциялануына кедергі келтірді. Тәжірибелі түрде алынған мәліметтер көрсеткендей, вермикомпосты қолдану болашағы зор, экологиялық тұрғыдан қауіпсіз ремедиация әдісі ретінде қарауға мүмкіндік берді, себебі құнарлылықтың ұзақ уақыт сақталуына және топырақтағы экологиялық тепе-теңдіктің бұзылмауына жағдай туындатты. Бұл әдісті қолдану агроэкожүйелерді тұрақты басқарудың және ауыр металдармен ластану жағдайында экологиялық тәуекелдерді төмендетудің тиімді стратегиясы болуы мүмкін.

1. Srivastava, V., Sarkar, A., Singh, S., Singh, P., Araujo, A., Singh, R. Agroecological responses of heavy metal pollution with special emphasis on soil health and plant perfor-mances// Frontiers in Environmental Science. – 2017. – Vol. 5. – № 64. – P. 19.

2. Wang R., ShafiM., Ma J., Zhong B., Guo J., HuX., XuW., YangY., RuanZ., Wang Y., Ye Z., Liu D. Effect of amendments on contaminated soil of multiple heavy metals and accumulation of heavy metals in plants// Environmental Science and Pollution research. – 2018. Vol. 25. Р. 28695-28704.

3. Wang S., Wu W., Liu F., Liao R., Hu Y. Accumulation of heavy metals in soil-crop systems: a review for wheat and corn// Environmental Science and Pollution Research. – 2017. – Vol. 24. №18. – P. 15209–15225.

4. Петухов А. С. Влияние транслокации тяжёлых металлов в системе «почва-растение» на биохимические показатели растений: дис. канд. хим. наук. – Тюмень, 2023. – 208 с.

5. Alengebawy A., Abdelkhalek S. T., Qureshi S. R., Wang M. Q. Heavy Metals and Pesticides Toxicity in Agricultural Soil and Plants: Ecological Risks and Human Health Implications// Toxics. – 2021. – Vol. 9. №3. – P. 42.

6. ThomasG. W. Soil pH and soil acidity// Methods of Soil Analysis, Part 3: Chemical Methods/ SSSA, ASA. – Madison. 1996. – P. 475–490.

7. Chen H., Yuan X., Li T., Hu S., Ji J., Wang C. Characteristics of heavy metal transfer and their influencing factors in different soil-crop systems of the industrialization region, China// Ecotoxicology and Environmental Safety. – 2016. – Vol. 126. – P. 193–201.

8. Временные методические рекомендации по контролю загрязнения почв. – Москва: Гидрометеоиздат, 1983. – С. 82–84.

9. Довбыш С. А. Формы тяжелых металлов в природных и техногеннозагряз-ненных черноземных почвах Алтайского Приобья : автореф. дис. канд. с.-х. наук. – Барнаул, 2000. – 18 с.

10. Акбасова А.Д., Исаков О.А. «Ускоренный способ комплексного вермикомпостирования и вермикультивирования». Патент РФ № RU2577059. Опубл. 10.03.16.

11. Саинова Г.А., Акбасова А.Д., Нурдиллаева Р.Н., Жумабай Б.Ж., Байхамурова М.О. Природа гумусовых кислот в вермикомпосте// Вестник Казахстанско-Британского технического университета. – 2020. – Т. 17. № 1. – С. 93–98.

12. Громакова Н. В., Минкина Т. М. Реадсорбция тяжелых металлов при определении их подвижных форм в черноземе обыкновенном// Инженерный вестник Дона. – 2016. – Т. 43. № 4 (43). – 32 с.

13. Ладонин Д. И. Конкурентные взаимоотношения ионов при загрязнении почвы тяжелыми металлами// Почвоведение. – 2000. № 10. – С. 1285-1293.

14. Кулюк В.Н., Кулешова О.М., Карабин Л.А. Произведение растворимости. – Новосибирск: Наука, 1983. –267 с.

15. Пестриков С.И., Исаева О.Ю., Сапожникова Е.Н., Легушс Э Ф., Красногорская Н.Н. Гидроэкология: упрощенный расчет минимальной растворимости и pH осаждения тяжелых металлов в водных растворах// Инженерная экология. – 2004. № 5. – С. 37-43.