Елдің экологиялық және азық-түлік қауіпсіздігін арттыру үшін аралық қысқы, бітеу және ерте көктемгі жасыл көңді пайдалану

   Қырғыз Республикасының суармалы егіншілікпен айналысатын ауылшаруашылық шаруашылықтарының егіс алқаптарының құрылымына жасыл тыңайтқыш ретінде аралық күздік, жазғы (бидайдан кейін) және ерте көктемгі сидераттарды енгізу перспективалары қарастырылады. Қырғызстанда сынақтан өткен аралық күздік, жазғы (бидайдан кейін) және ерте көктемгі сидераттар бойынша жүргізілген зерттеулер өзекті болып табылады және еліміздің агроөнеркәсіп кешені үшін теориялық және практикалық қызығушылық тудырады және елдің азық-түлік қауіпсіздігін толық қамтамасыз етуге қызмет етеді. Осылайша, топырақтағы жасыл көңнің жаңа піскен фитосалмағы 165,07-343,61 кг/га азот қалдырады, 12,57–24,71 кг/га фосфор және 105,43–237,28 кг/га калий, бұл азот, фосфор, калий сияқты қоректік заттардың оң балансын жасайды және жасыл тыңайтқыштар ретінде әрекет етеді. Жасыл тыңаи тқыш сидерат өсімдіктерді қыста, жазда және ерте көктемде егістікке арналған жаңа жасыл сидерат өсімдік массасын жеткізу қосымша егістік алқаптарын алмайды және экономикалық және экологиялық жағынан тиімді инновациялық агротехнология болып табылады. Зерттелетін аралық жасыл тыңайтқыштардың жасыл массасы көміртегі мен азоттың тар қатынасынайе және топырақтың биологиялық белсенділігінің жоғарылауын қамтамасыз және топырақтағы өсімдік қалдықтарының тезірек минералдануына ықпал етеді, өйткені топырақ микроорганизмдерінің консорциумы белсенді түрде әрекет етеді. Жасыл тыңайтқыштарды жаңадан жеткізу, топырақ экологиясын жақсарту, бұл микробтық консорциумның және оның функционалдық белсенділігінің оң қайта құрылуымен бірге жүреді. Топырақтың микробиологиялық белсенділігінің артуы топырақтың органикалық заттарымен толықтырылуымен және ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыруға қызмет ететін қоректік заттардың жеңіл сіңімді формаларының бөлінуімен бірге жүреді. Қатарлы дақылдар (картоп, көкөніс, бұршақ, қант қызылшасы және т. б.) қайталап немесе монокультура өсірілетін танаптарға аралық күздік, жазғы (бидайдан кейін) және ерте көктемгі сидераттарды орналастырған жөн. Олар ауыл шаруашылығы дақылдарының егістік алқаптарының құрылымына өсімдіктердің алуан түрлілігін енгізеді, бұл суармалы егістік жерлердің фитосанитарлық жағдайын жақсартады, сонымен қатар топырақты органикалык затпен байытады және барлық жерде байқалатын суармалы егістік жерлердегі топырақ құнарлылығының нашарлауын тоқтата алады. Қырғыз Республикасының ауылшаруашылық шаруашылықтарының егіс алқаптарының құрылымына аралық күздік, жазғы (бидайдан кейін) және ерте көктемгі сидераттарды енгізу агроценоздардың экологиялық таза өнімін алу үшін органикалық егіншілік талаптарына жауап береді және аралық жасыл тыңайтқыштардың егіс алқаптарын ұлғайту қажет.

1. Абашев В.Д., Козлова Л.М. Сидераты в адаптивном земледелии // Аграрная наука Евро-Северо-Востока. - 2005. - № 6. - С. 169-178.

2. Карабаев Н.А. Проблемы почвенных ресурсов и агроэкологии КР / Матер. Межд. научно-практ. конф. Системы создания кормовои базы животноводства на основе интенсификации растениеводства и использования природных кормовых угодий РК. - Алмалыбак. 2016. - С. 498-504.

3. Карабаев Н.А., Ажыбеков А.С., Ызаканов Т.Ж., Карабаев Н.Н. Внедрение инноваций хозяйствования в АПК Кыргызстана / Матер. Межд. н/п конф.: Современные аспекты развития сельского хозяйства Юго-Западного региона РК - Шымкент. - 2018. - С.360-369.

4. Колодяжный А.Г., Загурский А.В., Карабаев Н.Н. Использование сидеральных растений в качестве зеленых удобрений служит при решении продовольственной безопасности страны // Известия вузов Кыргызстана, 2021. - № 6. - С. 151-154.

5. Довбан К.И. Зеленое удобрение в современном земледелии. Вопросы теории и практики - Минск: Белорусская наука, 2009. - 404 с.

6. Кормилицын В.Ф. Зеленое удобрение и гумусовое состояние почв // Агрохимия. - 1995. - № 5. - С.4-21.

7. Постников, П. А. Промежуточные культуры // Аграрная наука. – 2002. – № 10. – С. 18-20.

8. Бердников A.M. Научное обоснование применения зеленых удобрений в современном земледелии на дерново-подзолистых почвах Полесья УССР / Автореф. доктора с.-х. наук. 1990. - 38 с.

9. Schieder E., W. Breunig Ergebnisse eines 15 Jarigen Dauerdungsversuches mit Stroh und Stallmist / Archiv-Acker und Pflanzenbau und Bodenkunde. 1978. - V. 22. - № 10. - S. 653-687.

10. Vetter H. Einfluss der strohdungeng auf Boden und Pflanze / Deutsch Landwirtsch. - 1959. - № 100. - S. 347.

11. Сотников Б.А. Влияние приемов биологизации на динамику лабильных форм органического вещества и урожайность культур на соискание ученой степени кандидата сельскохозяйственных наук. Воронеж, 2004. 06.02.01 общее земледелие

12. Гришина Л.А., Самойлова Е.М. Учет биомассы и химический анализ растений. –Москва. Изд-во МГУ, 1971. - 99 с.

13. Левин Ф.И. Методические указания по определению показателей биопродуктивности почв в целях разработки практических рекомендаций по увеличению выхода продукции сельскохозяйственных культур с единицы площади. Москва, 1973.

14. Качинский Н.А. Корневая система растений в почвах подзолистого типа // Труды Московской областной сельскохозяйственной опытной станции. Москва, 1925, ч. 1, вып. 7.

15. Джунусова М.К., Карабаев А. Перспективы использования промежуточных посевов тритикале в качестве зеленого корма и удобрения // Вестник Кыргызского национального университета имени Жусупа Баласагына. Бишкек. 2012. - С.455-458.

16. Карабаев Н.А., Ызаканов Т.Ж. Карабаев А.Н, Колодяжный , Карабаев Н.Н. Роль зеленых удобрений для плодородия почв и увеличения урожайности сельскохозяйственных культур // Почвоведение и агрохимия. - 2023. - № 4. - С. 32-39.

17. Колодяжный, А.Г. Пожнивные сидеральные растения на службе повышения плодородия почв и урожайности сельскохозяйственных культур // Вестник ВУЗов. 2022.

18. Александров В.Г., Карабаев Н.А., Загурский А.В. Инновационный потенциал управления почвенным плодородием и продуктивностью растений / Матер. II Межд. научно-практ. конф.: Проблемы рационального использования природных ресурсов и охрана окружающей среды. Москва-Махачкала. 2011. - Р. 310-313.