ТӘЛІМІ ЕГІСТІК ЖАҒДАЙЫНДА АШЫҚ-ҚОҢЫР ТОПЫРАҚТАРДА КҮЗДІК АРПАНЫҢ ДАМУ ФАЗАЛАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ, СЕБУ МЕН ТЫҢАЙТҚЫШ НОРМАЛАРЫНЫҢ ТОПЫРАҚТАҒЫ ФОСФОР МЕН КАЛИЙ МӨШЕРІНІҢ ДИНАМИКАСЫНА ӘСЕРІ

Мақалада Әзірбаи жандағы Үлкен Кавказ жотасының оңтүстік-шығыс беткейі аумағындағы Таулы-Ширван кадастрлық ауданында орналасқан, Гобустан облыстық тәжірибе станциясындағы тәжірибе танабы ашық-қоңыр топырағының негізгі агрохимиялық көрсеткіштері келтірілген. Тәлімі егістік жағдайында шектеуші факторлардың бірі жауын-шашын болып табылады. 2016-2019 жылдары жүргізілген температуралық факторларға байланысты үлгілердің вегетациялық кезеңінің ұзақтығы мен арпаның сапасы анықталды, тыңайтқыштың енгізілетін оңтайлы мөлшерлері анықталды. Жыртылу қабатындағы (0-25 см) рН мәні 8,1-8,4 (25-50 см) пен 8,7-8,8 (50-70 см) дейінгі аралықта болды. Топырақ ортасының реакциясы әлсіз-сілтіден жоғары сілтілікке дейін өзгереді. Топырақ карбонатты. Зерттелетін танаптың топырағы (Гобустан АЭЖ (Мараза ауданы)) жылжымалы фосформен әлсіз және орташа қамтамасыз етілген. Жыртылу қабатындағы қарашіріктің жалпы мөлшері 2,23 % - дан 2,29 % - ға дейін, тереңдеген сайын төмендейді. 0-25 см тереңдікте жалпы азот 0,165 % -0,179 % құрады, ал тереңдеген сайын екі еседен астамға азайды. Жеңіл ыдырайтын азоттың мөлшері 13-74 мг/кг топырақ шегінде болды. 0-25 см тереңдіктегі фосфордың жалпы мөлшері зерттеу жылына байланысты 0,18 %–дан 0,12-5 % - ға дейін болды және топырақтың төменгі қабаттарында біртіндеп төмендеді. Белсенді фосфордың мөлшері 30,4-33 мг/кг топырақ шегінде болды. Алмаспалы калийдің топырақтағы мөлшері 269- 292 мг/кг құрады, ол біртіндеп тереңдеген сайын төмендеді. "Жалилабад 19" арпа сұрпы егілген егістіктердегі топырақтағы фосфор мен калий мөлшерінің динамикасы, егістің өсуіне және тыңайтқыш нормаларына байланысты анықталды.

1. Aslanov H.A. Effects of the use of natural seolite together with fertilizers on the change of the nutritional regime for autumn wheat. Transactions on Soil Science and Agrochemistry, XVII, - Baku: Elm, 2007. - P. 390-393.

2. Akhundov F.H. The effects of mineral fertilizers on the productivity and quality of the rice plant. - Baku: Elm, 1971. - P.71.

3. Huseynov A.M., Aliyev B.M., Huseynova S.A. Ecoethic problems of soil, plants and nutrients. Transactions on Soil science and Agrochemistry, XVII, - Baku: Elm, 2007. - P. 428-432.

4. Salayev M.M., M.P. Babayev, Jafarova J.M., Hasanov V.H. Morphogenetic profile of the Azerbaijani soils. – Baku: Elm, 2004. - P. 202.

5. Soil functions in the biosphere and ecosystems (ecological significance of soils). – Moscow: Nauka, 1990. - P. 260.

6. Huseynov R.K. Conditions for the increasing efficiency of phosphorus fertilizers – Baku: Publishing House A.N. Azerb. SSR, 1960. - P. 315.

7. Valiyeva S.R. The effect of fertilizers on the nitrogen consumption depending on the developmental phases of autumn wheat under rainfed conditions, in light-chestnut soils. Proceedings of Research Institute of Crop Husbandry XXIV. - Baku: Publishing house Muallim, 2003. - P. 332-337.

8. Shaganov I.A. Practical recommendations for the development of an intensive technology in the cultivation of main crops. - Minsk: Ravnodenstiye, 2009. - P.180.

9. Hajimammadov I.M., Valiyeva S.R. The effect of soil and climatic conditions and nutritional regime on the productivity of autumn wheat. 2011, № 1 (20). - P. 529-533.

10. Huseynov R.K., Hajimamedov I.M. The effect of nitrogen fertilizers on the change in the fractional composition of proteins in winter wheat grain. Agrochemistry. - Moscow, 1972. - P. 12-15.

11. Nikitishen V.I. Plant nutrition, fertilizer efficiency in the agroecosystem of the fields of central Russia. – Moscow: Nauka, 2012. - P. 486.

12. Zamanov P.B. Agrochemical bases of influence of nutrients and fertilizers on soil properties and crop productivity. – Baku, 2013. - P. 266.

13. Mammadov G.M. Ecological significance of mineral fertilizer application methods in increasing the fertility of gray-brown soils// Journal of Biological Sciences, № 1-2. – Baku: Elm, 2005. - P. 126-131.

14. Nuriyeva M.M., Hajimammadov I.M., Amirov R.V. Influence of nutrients on the dynamics of main nutrients in the soil, depending on the phases of plant development// The conference dedicated to the 93rd anniversary of H.A. Aliyev. Actual problems of modern chemistry and biology, international conference. - Ganja 2016. - P. 304–308.

15. Hajimammadov I.M., Valiyeva S.R. Dynamics of main nutrients (PK) under rainfed conditions, in light-chestnut soils of Gobustan Regional Experimental Station. Soil Science and Agrochemistry. V. 21, № 3, 2013. - P. 235-238.

16. Movsumov Z.R. The scientific basis for the effectiveness of plant nutrients and their balance in the crop rotation system. – Baku: Elm, 2006. - P. 245.

17. Movsumov Z.R. Fertility of the Azerbaijani soils, the use of mineral fertilizers and the productivity level of plants. Soil science and agrochemistry, V. 20, № 1, 2011.

18. Nikitishen V.I., Lichko V.I. Interaction of nitrogen and phosphorus fertilizers in barley crops on the gray forest soil. Agrochemistry, 2013, № 1, - P. 18-25.

19. Dospekhov B.A. Methodology of field experiments. - M: Agropromizdat, 1985. - P. 351.

20. Hajimammadov I.M., Təlai J.M., Kosayev E.M. Methods of the agrochemical analysis of soil, plant and fertilizers. – Baku: Muallim, 2016. - P. 131.

21. Mammadov G.Sh. State land cadastre of the Republic of Azerbaijan: legal, scientific and practical issues. – Baku: Elm, 2003. - P. 447.